کویر مرنجاب

کویر مرنجاب

نام انگلیسی : maranjab desert

نام فارسی : بیابان مرنجاب (بند ریگ)

کویر مرنجاب در موقعیت جغرافیایی N5148 تا N5152 و E5140 تا E5157 در استان اصفهان واقع است. کویر مرنجاب در شمال شهرستان آران و بیدگل از توابع شهرستان کاشان در استان اصفهان قرار دارد. مرنجاب در اصل نام کاروانسرا و قناتی بوده است که در زمان شاه عباس صفوی بنا نهاده شد و پس از آن مناطق پیرامونی آن به کویر مرنجاب شهرت یافته است. در اصل منطقه مرنجاب جزیی از بیابان بند ریگ است و در شمال آن واقع شده است. این کویر از شمال به دریاچه نمک مسیله (آران و بیدگل) , از غرب به کویر مسیله و بیابان آب شیرین، از شرق به بیابان پشت ریگ و پارک ملی کویر و از جنوب به بیابان بندریگ و تپه های ماسه ای روان این بیابان و شهرستانهای آران و بیدگل و کاشان محدود می شود . ارتفاع متوسط کویر مرنجاب از سطح آبهای آزاد در حدود 850 متر می باشد . قسمت عمده این کویر پوشیده از تپه های شنی و ریگزار است . کویر مرنجاب از نظر پوشش گیاهی بسیار غنی است . عمده پوشش گیاهی منطقه شامل گیاهان شور پسند از جمله درختهای گز و تاق و بوته های قیچ است . پوشش جانوری منطقه به دلیل وجود آب و غذای فراوان بسیار غنی است . از جمله حیوانات موجود می توان به گرگ , شغال , کفتار , روباه شنی , گربه شنی , بزمجه , آفتاب پرست , انواع مارمولک , مار , عقرب , تیهو , عقاب , شاهین و ... اشاره کرد . در سال اخیر یک جفت پلنگ نیز در منطقه مرنجاب مشاهده شده است.

تاریخچه منطقه

جاده آران و بيدگل به مرنجاب و دستكن يكي از راههاي ارتباطي بوده كه اصفهان را به شهرهاي كاشان، يزد، مشهد و تهران متصل مي ساخته است. در زمان صفويه مسير اصفهان(پايتخت) و مشهد از اهميت خاصي برخوردار بوده است. مسير مرنجاب، اصفهان را از طريق كاشان به جاده سنگفرش اصفهان-مشهد متصل مي ساخته است. اين مسير از گرمسار به طرف پايين منحرف شده و تا سياهكوه ادامه مي يابد و به جاده دستكن متصل مي شود. دستكن در ادامه مسير مرنجاب، محل انشعاب جاده اي بوده كه كاشان را به گرمسار و ورامين مرتبط مي ساخته و شاخه اي به طرف اردستان و شاخه اي به جانب يزد ادامه مي يافته است. مجموعه اين مسيرها به عنوان جاده هاي فرعي براي اتصال به جاده ابريشم در بخشي كه دامغان را به ري متصل مي نموده، عمل مي كرده است.

وجه تسمیه

پس از ساخت کاروانسراها، تامین آب مورد نیاز آن از ملزومات بوده است. آب مرنجاب توسط یک قنات به طول 2500 متر از قسمت شمالی کاروانسرا و در زمینهای سست ماسه ای تامین گردیده است. کندن چاه های متعدد در این زمینهای ماسه ای به قدری مشقت بار بوده است که این منطقه به مرد رنج آب مشهور میگردد و در مرور زمان برای سادگی تلفذ به مرنجاب تغییر می یابد.

پوشش گیاهی

پوشش گیاهی مرنجاب عمدتا پوشیده از گیاهان شور پسند همچون گز، تاق، ارته، اسکنبیل، قیچ، دم گاوی و ... است که عموما توسط منابع طبیعی جهت جلوگیری از فرسایش خاک و مهار بیابان زایی احیا گردیده اند. در زمان صفویه این منطقه دارای پوشش گیاهی بسیار متراکم و غنی از جنگلهای تاق بوده است که عموما جهت مصارف خانگی و یا پختن کاشی و آجرهای مساجد و پلهای اصفهان قطع گردیده اند.
شکل شاخههای درخت "ارته" شکسته شکسته و مانند شاخ گوزن است و تا ‪ ۱/۵‬متر نیز قامت دارند اما درختان گز و تاغ که ظاهرا از یک جنسند دارای شاخههای مستقیم با دو جهت رشد مخالفند.درواقع رشد درخت "گز" عمودپیماست و تا هفت متر قد میکشد اما درخت "تاغ" روی زمین ولو میشود و دایرهوار در هر جهت رشد میکند.

پوشش جانوری
پوشش جانوری منطقه به دلیل وجود آب و غذای فراوان بسیار غنی است . از جمله این تنوع زیستی می توان به گرگ , شغال , کفتار , روباه شنی , گربه شنی , بزمجه , لاسرتا , انواع مارمولک های گکو و آگاما , انواع مار , عقرب سیاه و طلایی , تیهو , عقاب ,هوبره، شاهین و ... اشاره کرد .

حرکت در مسیر مرنجاب

برای دسترسی به مرنجاب مسیرهای متفاوتی وجود دارد که در طول این نوشتار به چند مورد اشاره خواهد شد.مسیر اصلی مرنجاب از شهرستان آران و بیدگل در 5 کیلومتری شمال کاشان آغاز میگردد. پس از طی مسافتی در حدود 5 کیلومتر در جاده آسفالته به سمت شمال به 3 راهی کارخانه فولاد کویر میرسیم. از اینجا مسیر خاکی و اصلی مرنجاب در جهت شمال شرقی آغاز میگردد.

خطب شکن

در میانه مسیر جاده خاکی ‪ ۴۵‬کیلومتری، به شیب تندی میرسیم که به آن " خطب شکن" میگویند.

"خطب" ، نام چوبکهای تعبیه شده در قسمت جلو و عقب جهاز شتر است که بار روی جهاز را هنگام جلو و عقب رانده شدن، مهار کند. درواقع عبارت "خطب شکن"از این موضوع ریشه گرفته که در مسیرهای شیب دار جاده خاکی منتهی به کاروانسرای مرنجاب،گهگاه بارشتر براثر سنگینی یا شیب جاده آنقدر به جلو و عقب رانده میشده که فشار ناشی از آن سبب شکستن خطب جهاز میگشته و به همین دلیل نیز به این بخش از مسیر شیب دار جاده،"خطب شکن" میگویند. پس از عبور از این شیب تند در قسمت جنوبی جنگلهای تاق و در سوی شمال دور نمای دریاچه نمک قابل رویت است.

چاه کنجه

پس از عبور از خطب شکن در سمت شرقی مسیر، نمکزاری قرار گرفته که به چاه کنجه معروف است. طول این کویر در حدود 4 کیلومتر و عرض آن در حدود 2 کیلومتر است. این کویر در چاله ای آبرفتی ما بین کویر مرنجاب و شهر آران واقع گردیده . در حاشیه کویر زمینهای پف کرده رسی به چشم می خورد . پس از خاکهای پف کرده نوار باریکی (حدودا 500 متر) از حوزه خیس دور کویر را فرا گرفته و پس از آن قشر نمکی نا منظمی به چشم می خورد .در این کویر پلتفرمهای نمکی دیده نمی شود. این کویر حوزه آبریز رودخانه مشخصی نیست و از چشمه ای که در قسمت جنوب شرقی آن واقع شده به نام "چاه کنجه" تغزیه می شود. در اطراف این کویر پوشش غنی از تاغزارها قرار گرفته که به زیباییهای آن افزوده است. در قسمت شمالی چاه کنجه چندین باغ با پوشش گیاهی انبوه وجود دارد.

دریاچه نمک
در ادامه مسیر مرنجاب پس از طی کردن مسافتی در حدود 35 کیلومتر از جاده خاکی به دو راهی دریاچه نمک میرسیم. این جاده برای عبور ایمن کامیون های معدن نمک که در قسمت غربی این نمکزار قرار گرفته احداث گردیده است. دریاچه نمک دارای فرمی شبیه به مثلت است که که راس آن به سمت شمال است. قاعده آن در حدود 65 کیلومتر و ارتفاع این مثلث 60 کیلومتر است.زمین این دریاچه پوشیده از رسوبات نمک است که بر اثر انباشته شدن سیلابها و ابهای سطحی در طول قرنها پدید آمده است . عمق نمک این دریاچه بین 5 تا 54 متر متغیر است که توسط لایه های خاک رس از یکدیگر جدا شده اند و بر روی حجم وسیعی از آبهای زیرزمینی شور شناور است. با هر بار بارش و تبخیر آب در این دریاچه , نمکهای موجود کرت بندی های زیبایی به شکل پلی گن تشکیل می دهند که دیدن مناظر آن خالی از لطف نیست .دریاچه نمک آران در اکثر ماه های سال خشک و پوشیده از نمک است . در ماه های بارندگی ارتفاع آب این دریاچه در بعضی از مناطق به 2 سانتی متر میرسد ولی پس از تابش خورشید به سرعت تبخیر می شود . رودهای مهمی که به این دریاچه وارد می شوند در سمت شمال و مغرب قرار دارند که عبارتند از: رود شور، رود کرج، جاجرود، حبله رود و قره سو.

زمینهای اطراف این دریاچه بشدت باتلاقی می باشند که وسعت باتلاقها در منطقه غرب دریاچه به مراتب وسیعتر از مناطق دیگر آن است . از جمله مناطق باتلاقی این دریاچه می توان به حوض قیلوقه در شرق و یا باتلاق دو کویری در منطقه جنوب شرقی دریاچه اشاره کرد . تا کنون از نمک موجود در اين عرصه بسيار گسترده برای مصارف صنعتي مورد استفاده قرار گرفته است. اين در حالي است که به استناد تحقيقات انجام گرفته در خصوص ترکيبات تشکيل دهنده نمکهاي درياچه ، موادي از قبيل سديم کلريد، سديم سولفات ، منيزيم کلريد و منيزيم سولفات از جمله بارزترين و مهمترين ترکيبات تشکيل دهنده اين منبع عظيم خدادادي به شمار مي آيد.منيزيم از نظر فراواني هشتتمين عنصر در قشر خارجي زمين به شمار مي آيد و اغلب اين فلز ، بصورت ترکيبهاي محلول در آب درياها و يا بصورت سنگ معدن منيزيم کلريد ، در طبيعت يافت مي شود . ميزان منيزيم استحصالي از آب دريا تنها 0/2تا 0/3 درصد مي باشد. نتايج حاصل از تحقيقات انجام گرفته پيرامون ترکيبات منيزيم درياچه نمک ، ميز ان منيزيم استحصالي را 35 تا 50 برابر منيزيم آب دريا ( يعني 10 تا 14/7 درصد ) نشان مي دهد.
بنابراين شورابه هاي درياچه نمک يکي ازغني ترين معادن و منابع عظيم توليد منيزيم به شمار مي آيد.

جزیره سرگردان
پس از ورود به دریاچه نمک، کوه کم ارتفاعی در دید شمال شرقی خودنمایی میکند که کاملا توسط قشر سفید نمک احاطه شده است.این جزیره که بلندترین نقطه آن در حدود 808 متر بالاتر از سطح دریای آزاد است از سنگهای متخلخل آتشفشانی تشکیل شده است و عاری از هرگونه پوشش گیاهی است . مناظر دریاچه نمک از فراز این جزیره آنچنان بدیع و زیباست که هر بیننده ای را مجذوب خود می نماید . اطلاق نام سرگردان به این خاطر است که وقتی از فاصله دور به این جزیره نگاه می کنید، دو انتهای جزیره در افق محو می شوند و منظره ای مانند کشتی سرگردانی در دریای بیکران کویر پدید می آورند .

محو شدن دو انتها به علت پدیده سراب و انعکاس نور و در نتیجه آن خطای دید است . پیشینیان معتقد بودند که این جزیره دایما در حال حرکت است و از جایی به جای دیگر نقل مکان می کند . لازم به ذکر است زمینهای اطراف این جزیره دارای رطوبت بالا و باتلاقی است. از این رو حرکت به سمت جزیره باید با رعایت نکات ایمنی همراه باشد.

کاروانسرای مرنجاب
درباره دلايل ساخت اين قلعه و كاروانسرا در كنار درياچه نمك، نقل است كه شاه عباس با وجود ايجاد كاروانسرا و قلعه هاي متعدد در سراسر كشور، در اين منطقه تأسيسات دفاعي تعبيه نكرده بود، چون تا آن زمان دشمنان به خاطر درياچه نمك و گستره كوير، از اين سوي به پايتخت هجوم نبرده بودند. حمله ازبكها و افغانها از طريق درياچه نمك به كاشان كه تا اصفهان پيش رفتند، شاه عباس را به صرافت انداخت تا در سال ١٠١٢ قمري سريعاً يك پايگاه نظامي در اين منطقه ايجاد كند و جلوي تهديدات را بگيرد. بالاي كاروانسرا به شكل سنگرهاي ديدباني است و ذكر شده است كه هميشه ٥٠٠ پاسدار مسلح در قلعه حضور داشتند و امنيت عبور كالا از چين به اروپا و بالعكس را در اين منطقه تأمين مي كردند.
در اطراف کاروانسرا حوضچه آبی به طول 50 متر و عرض 15 متر قرار دارد که توسط درختان بید و کوره گز محصور شده است. در ضلع شمالی حوضچه 2 تنور قدیمی برای پخت نان قرار گرفته و محوطه این آبگیر در سالهای اخیر برای رفاه حال مسافران جهت برپایی چادر، آجر فرش شده است.در سالهای اخیر اتاقهای کاروانسرای مرنجاب جهت اسکان مسافران مورد استفاده قرار میگیرد. همچنین در درون کاروانسرا سفره خانه سنتی تعبیه گردیده است.

چاه دستکن (دست کند)
در فاصله 4 کیلومتری شرق کاروانسرا چاه آب شیرینی قرار دارد که به چاه دستکن شهرت دارد. وجود آب شیرین در این چاه بدلیل وجود فیلترهای عظیم ماسه ای است که شورابه های زیزمینی را تصفیه کرده و آب نسبتا گوارایی با درصد نمک پایین در دسترس قرار میدهد. نقل است که امام هشتم شیعیان (ع) در مسیر عبور از عراق به سمت مشهد در این مکان این چاه را حفر کرده است.

ریگ بلند
در ادامه مسیر پس از چاه دستکن به دو راهی دیگری میرسیم که مسیر شرقی به سمت ریگ بلند و مسیر شمال شرقی به سمت دریاچه نمک تغییر مسیر میدهد. اگر مسیر شرقی را ادامه دهید به تپه های ماسه ای بلندی میرسیم که ریگ بلند مشهورند. این منطقه آخرین منظقه قابل دسترس توسط تورهای گردشگری است و از این نقطه مسیر به سمت شرق ادامه مسیر با خودرو های دو دیفرانسیل پیشنهاد میگردد. بر فراز تپه های ریگ بلند مناظر دریاچه نمک و تپه های به هم تنیده ماسه ای قابل رویت است.

کوه کلنگ
چنانچه از نزدیکی کاروانسرا به سمت جنوب نگاه کنید کوهی را خواهید دید که توسط تپه های ماسه ای احاطه شده است که به کوه کلنگ شهرت دارد. فاصله این کوه تا کاروانسرا در حدود 5 کیلومتر است که می تواند مسیر یک پیاده روی دلپذیر و سبک را در میان ماسه ها فراهم کند. مناظر کویر از فراز این کوه بسیار زیبا است. همچنین به کسانی که به ماجراجویی و رانندگی در کویر علاقمندند این مسیر پیشنهاد میگردد.

پشت ریگ
در واقع پشت ریگ مکانی است که تپه های شنی بیابان بندریگ معروف به مرنجاب از سمت شرق پایان میگیرد. ریگ در گویش مردمان محلی به معنای مکانهای پوشیده از شن و رمل است و پشت ریگ به معنای مکانی در پشت تپه های ماسه ای است.این منطقه به دلیل دوری از مسیرهای اصلی، کمبود آب و خشکی خیلی مورد اقبال مردم محلی واقع نبوده است. به همین دلیل بیشتر مورد استفاده راهزنان قرار می گرفته که کاروانهای عبوری از مسیر مرنجاب به ورامین را از این منطقه مورد دستبرد قرار میدادند. از جمله مکانهای مورد استفاده راهزنان می توان به قلعه کرشاهی در شرق این منطقه اشاره کرد.
در قسمت مرکزی حد فاصل تپه های شنی و زمینهای قلیایی مناطق بکر و مناظر زیبای طبیعی کویر قابل مشاهده است.

ادامه مسیر مرنجاب به سمت شرق به محدوده پارک ملی کویر و محیط بانی سفید آب ختم میگردد که نیاز به اخذ مجوز از سازمان حفظت محیط زیست دارد

لوازم ضروری

کوله یکروزه	کارت شناسایی	داروهای شخصی
کلاه و عینک آفتابی	زیر انداز	کفش پیاده روی
شام و صبحانه و ناهار	قاشق، چنگال و بشقاب	قمقمه
کرم ضد آفتاب	فلاسک چای	لیوان و بطری آب

کویر مرنجاب

مطالب مشابه :

آیا خشکسالی در سال آبی پیش رو (88-1387) عقب‌نشینی می‌کند؟!

جاذبه های ابوزیدآباد

عبور از ریگ جن

ایران من(کویر مرنجاب، یکی از زیباترین نقاط کویری ایران)

کویر مرنجاب

کویرهای ایران

کویرنوردی در حاشیه ریگ جن

کویرمرنجاب کاشان

تجلّی‌ طبیعت‌، هنر و معماری‌ کاشان‌ در شعر سهراب‌ سپهری‌