ارزیابی شرایط اقلیم آسایش درجهت توسعه گردشگری ساحلی شهر انزلی

مقدمه

طبیعت‌گردی یکی از شاخه‌های گردشگری است که مبتنی بر حفظ و پایداری محیط زیست بوده و تضمین‌کننده توسعه پایدار صنعت گردشگری در ارتباط با نیازهای گردشگران و جامعه میزبان است. طبیعت گردی از دهه 1980ستون اصلی گردشگری کشورهای توسعه یافته و یا در حال توسعه را شکل داده است. گردشگری امروزه به قدری در توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورها از اهمیت برخوردار شده که اقتصاددانان آن را »صادرات نامرئی» نامیده‌اند. چرا که کالا و خدمات گردشگری بدون هزینه حمل کالا جهت صدور با جذب گردشگر خارجی در داخل به وی عرضه می‌شود. لزوم برنامه‌ریزی در جهت ایجاد تشکیلات کارآمد با تأسیسات و تسهیلات درخور جهانگرد به خصوص جهانگرد طبیعت پسند غیرقابل انکار می‌باشد (رمضانی وکیانپور،1388:590). صنعت گردشگری ایران را از نظر اندازه در جایگاه 28 جهان، از نظر سهم خود در اقتصاد ملی در مقام 99 جهان و از نظر میزان رشد در جایگاه 100 جهان قرار داده است (کشوری و تیموری، 1389: 74).

اکوتوریسم بالاترین کارایی و اثر بخشی در استفاده از تواناییهای طبیعی و فرهنگی را دارد که در عین استفاده کارامد و ایجاد زمینه برای اشتغال و درآمدزایی کمترین تأثیر منفی را بر محیط زیست وارد می‌کند و ابزاری مناسب برای توسعه متوازن به ویژه در کشورهای در حال توسعه می‌باشد (اکبرپور و نوربخش، 1389: 61) .

گردشگری بخشی اصلی از اقتصاد جهانی است. پیش‌بینی می‌شود گردشگری در دهه‌های آینده به پر درآمدترین صنعت دنیا تبدیل شود به گونه‌‌ای که سازمان جهانی توریسم پیش‌بینی کرده است تا سال2020 میلادی جمعیت گردشگران جهان به 1 میلیارد و درآمد حاصل از آن به6/1 میلیارد دلار برسد. در حال حاضر 210 میلیون نفر معادل 8/3% از شاغلین کشورهای جهان، در صنایع مربوط به گردشگری فعالیت می‌کنند و بطور متوسط 4 تا 5 درصد از بودجه خود را از طریق منابع درآمدی حاصله از گردشگری بدست می‌آورند (اسماعیلی و همکاران، 1389: 2). گردشگری فعالیتی چندمنظوره است که در مکانی خارج از محیط عادی گردشگر انجام می‌گیرد و مسافرت گردشگر بیش از یک سال طول نمی‌کشد و هدف تفریح، تجارت و یا فعالیت‌های دیگر است. چنانچه برای انجام چنین فعالیتی نواحی ساحلی و محیط دریایی منظور نظر قرار گیرد آن را توریسم ساحلی می‌نامند. گردشگری ساحلی مستلزم مسافرت از یک محل اقامت و تمرکز بر محیط‌های دریایی است. در این تعریف محیط دریایی از دوجهت مورد اشاره است: از نظر بیولوژیکی در برگیرنده مناطقی است که دارای ویژگی‌های دریایی (آب شور، جذر و مد) است و از نظر فیزیولوژیکی در برگیرنده نقطه تلاقی خشکی و آب به عنوان نواحی ساحلی است که می‌توان آنرا در چارچوب شهرهای ساحلی در شمار آورد(قرخلو و همکاران، 1388: 3).

در فرآیند توسعه همگام با محیط زیست، ارزیابی آسایش حرارتی به صورت بومی ضروری می‌باشد، زیرا با تعیین این حدود از اتلاف مقدار متنابعی از انرژی جلوگیری می‌شود. با توجه به اینکه افراد در شرایط اقلیمی یکسان احساس آسایش دمایی مشابهی دارند لازم است که برای هر منطقه اقلیمی، محدوده آسایش حرارتی به طور دقیق مشخص شود (صادقی روش و طباطبایی، 1388: 39).

در تعریف استاندارد اشری: آسایش حرارتی شرایطی ذهنی است که احساس رضایت از شرایط حرارتی محیط را بیان می‌کند. آسایش حرارتی به عوامل زیر وابسته است:

1- دما و تابش(دمای حباب خشک، تابش متوسط) 2- دمای موثر و منتج شده 3- رطوبت نسبی 4- سرعت و شدت گردابهای جریان هوا 5- پوشش 6- شرایط محیطی دیگری مانند: دمای سطوح، دمای پنجره‌‌ها، سن فرد، سازگاری فرد با محیط، گرادیان عمودی دمای هوا. داده‌های دمایی و رطوبت، مهمترین شاخص تشخیص حرارتی است (حیدری و جباری، 1389:‌38).

امروزه صنعت گردشگری فراتر از یک صنعت به مثابه یک پدیده جهانی و اجتماعی دارای پیچیدگیهای خاص خویش است. پدیده‌ای که با مکانیسمی درهم تنیده و پنهان در زمانها و مکانهای مختلف اشکال گوناگونی به خود می‌گیرد و به همین خاطر تاثیرات کاملاً متفاوتی را برجوامع انسانی بر جای می‌نهد. از اینروست که شناخت بهترین شاخص آسایش و تحلیل علمی این پدیده می‌تواند چارچوبهای مطمئنی برای برنامه‌ریزی صنعت گردشگری فراهم آورد. اهمیت این شناخت و تحلیل، زمانی افزونتر می‌شود که این مقوله در ارتباط با عناصر اقلیمی بررسی شود. اقلیم منبعی است که بوسیله گردشگر مورد استفاده قرار می‌گیرد، به این طریق اقلیم می‌تواند بعنوان یک ثروت اقتصادی برای گردشگر مطرح باشد (ساری صراف و همکاران، 1389: 101). تاکنون تحقیقات متعددی در زمینه گردشگری، آسایش حرارتی و تاثیرپذیری گردشگر از آب وهوا صورت پذیرفته که از آنجمله می‌توان به مطالعات زیر اشاره کرد: 

اتهاجری اکول[1] (2005) به بررسی آسایش حرارتی انسان با استفاده از مدل (PMV) در کشور تایلند می‌‌نماید. پرک[2] (2006) به تحلیل ترمودینامیکی آسایش حرارتی انسان می‌پردازد. احمد عمر[3] ( (2007به بررسی خرداقلیم و آسایش حرارتی در فضاهای خارجی مانند پیاده‌روها پرداخته است. فریر[4] (2008) به بررسی آسایش حرارتی در داخل ساختمان با استفاده از شاخص(PMV) و (PPD) پرداخته است. مورنو[5] (2009) به تحلیل تغییرات آب وهوایی و توریسم ساحلی و دریایی پرداخته است. اروسا[6] (2009) به تحقیق روی اصول آسایش حرارتی در کرونای اسپانیا با استفاده از مدل (PMV) پرداخته است. رمضانی(1385) به شناخت پتانسیل‌های اکوتوریستی آسایش زیست اقلیمی (بیوکلیماتیک) در تالاب کیاکلایه در لنگرود با استفاده از روش اوانز پرداخته‌اند. ذوالفقاری (1386) برای تعیین تقویم زمانی مناسب برای گردش در تبریز از شاخص‌های دمای معادل فیزیولوژی (PET) و متوسط نظرسنجی پیش‌بینی شده (PMV) استفاده کرده است. خانی و همکاران(1388) به بررسی اثرات گردشگری ساحلی در روستای چمخاله در شهرستان لنگرود پرداخته‌اند. امیدوار و همکاران(1389) با استفاده از روش‌های مختلف آسایش بیوکلیماتیک به بررسی تاثیر اقلیم بر معماری سواحل جنوبی ایران در بندرعباس پرداخته‌اند.

  منطقه مورد مطالعه

بندر انزلی یکی از شهرهای ساحلی جنوب دریای خزر در شمال استان گیلان است و بعنوان بزرگترین و اولین بندر شمالی ایران بشمار میرفته و طی قرون متمادی راه مهم ارتباط اقتصادی و فرهنگی با تمدن مشرق و مغرب زمین محسوب می‌شود. بندرانزلی از زیباترین شهرهای ایران است که در آن مرداب، دریا، ساحل و چمن‌زار با یکدیگر تلاقی می‌کنند و چشم اندازی بدیع وخیال‌انگیز می‌آفریند. این شهرستان دارای قابلیت‌های بالقوه و بالفعلی می‌باشد که با توجه بیشتر بدان می‌توان به اهدافی چون رفع مشکلات برنامه‌ریزی گردشگری ساحلی و تبلیغات جهت بازاریابی مقاصد موجود دست یافت. این شهر بعلت کم‌توجهی در زمینه برنامه‌ریزی گردشگری دارای ضعف‌های بسیاری می‌باشد و تعداد گردشگران خارجی که به این شهر مراجعه می‌کنند، بسیار کمتر از سایر مناطق ساحلی دنیاست (شکل1).

شکل (1): موقعیت قرارگیری شهرستان بندر انزلی در استان گیلان و جنوب دریای خزر

جدول (1): مشخصات ایستگاه مورد مطالعه

داده و روش بررسی

در این مطالعه آماری عناصر اقلیمی ایستگاه همدید انزلی (شامل متوسط حداکثر و حداقل درجه حرارت و رطوبت نسبی و متوسط سرعت باد در بازده زمانی ماهانه) طی یک دوره آماری 25ساله(1360- 1385) مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت (جدول1).

علاوه بر عنصر دما، مهم‌ترین فاکتور آب و هوایی که بر شرایط تهویه شهر اثر می‌گذارد« باد منطقه‌ای» است(رنجبر و همکاران، 1389: 18). سرعت باد و گرمای هوا در تبادل حرارت به طریق انتقال، به یکدیگر بستگی دارند (مشیری، 1388: 40). شرایط وزش باد می‌تواند فشارهای ناشی از گرما در دماهای بالا را خصوصاً در مناطق مرطوب کاهش دهد. حرکات افقی هوا موجب می‌شود تا اختلافات مربوط به دما، رطوبت و فشار که در جهات افقی جو وجود دارد، از بین رفته، هوا به حالت تعادل درآید. بنابراین، باد تعدیل کنندة مهمی در طبیعت است(شیخ بیگلو و محمدی، 1389: 66). از روش‌های مناسب برای تعیین محدوده زمانی مساعد گردشگری، شاخص بیکر یا شاخص قدرت خنک کنندگی CP است. بیکر با استفاده از فرمول زیر به محاسبه قدرت خنک کنندگی مناطق پرداخته است:

(1) CP = (0.26 + 0.34.V  0.622) (36.5−t) mcal/cm2 /sec

که درآن: CP ؛ قدرت خنک کنندگی محیط بر حسب میکروکالری در سانتی متر مربع در ثانیه، V؛ متوسط سرعت باد بر حسب متر بر ثانیه و t؛ میانگین دمای روزانه بر حسب درجه سانتیگراد است.

درجات قدرت خنک‌کنندگی محیط و آستانه‌های بیوکلیمایی بر حسب بررسی بیکر به شرح جدول2 است (رمضانی و کیانپور، 1388: 592).

جدول (2): درجات خنک کنندگی محیط و آستانه های بیوکلیمایی بر حسب بیکر

بیان کلی نتایج حاصل از شاخص بیکر که با نمایش علایم خاصی همراه است به شرح جدول3 می باشد.

جدول (3): نتایج کلی شاخص‌های بیکر و علایم آن

شاخص ET ازجمله مهم‌ترین شاخص‌های فیزیولوژی- دما محسوب می‌شود که علاوه بر مطالعات مربوط به برنامه ریزی شهری و منطقه‌ای در مطالعات مربوط به آب و هواشناسی توریسم نیز جهت بررسی محیط‌های آسایش اقلیمی برای گردشگران کاربرد وسیعی پیدا کرده است(ساری صراف و همکاران، 1389، ص102).

(2)     SET = T- 0.6 (T-10)(1- RH/100)               

در رابطه فوق T برحسب درجه سلسیوس، و RH رطوبت نسبی برحسب درصد است. جدول4 مقادیر آستانه شاخص SET را نشان می‌دهد.

جدول (4): راهنمای مقادیر آستانه شاخصSET در درجات مختلف حساسیت انسان

گردشگری ساحلی

منابع طبیعی و فرهنگی که پایه و اساس گردشگری را در ساحل شکل می‌دهند، شامل مسائل عمده ذیل می‌باشند: 1- آب و آبزیان 2- پوشش گیاهی 3- توپوگرافی 4- زمین شناسی و خاک 5- اقلیم 6- ویژگی‌های تاریخی 7- ویژگی‌های نژادی، اطلاعات و راهنماها 8- فعالیت‌های ساختمانی و 9- صنعت و تأسیسات.

گردشگری در نواحی ساحلی، دارای جایگاهی است که در زیرچهار قسمت موازی با ساحل قرار دارد:

منطقه آبهای ساحلی

این منطقه دریایی اکولوژیکی نزدیک ساحل، از فلات قاره شروع می‌شود و تا ساحل ادامه دارد. این منطقه غنی‌ترین منطقه برای ماهیگیری است و غالباً شامل صخره‌ها و ستون‌های سنگی جالب توجه می‌باشد(شکل2).

منطقه ساحل

محدوده‌ای از دریا و خشکی را در برمی‌گیرد. به خصوص اگر گسترده و شنی باشد، بسیاری از بازی‌ها و ورزش‌های آبی گروهی را حمایت می‌کند.

شکل (2): قسمت‌های مختلف بخشهای ساحلی

منطقه پهنه کرانه‌ای

این منطقه به ناحیه پشت منطقه ساحل اطلاق می‌شود و بسیاری از تفریحات دریایی را حمایت می‌کند. مانند چادرزدن، پیک‌نیک و گردش بیرون شهر. در برخی مکانها، این منطقه هتلها و برخی مشاغل را دربر می‌گیرد. چشم انداز مهم این منطقه منظره دریاست.

منطقه پس کرانه

اراضی پشت مناطق ساحلی عموماً شامل مناطقی است که خدماتی را برای فعالیتهای تفریحی در بر می‌گیرد. منظره ساحلی توسط پستی‌ها و بلندی‌ها و پوشش گیاهی شکل گرفته است(کشوری و تیموری، 1389: 76).

یافته‌ها

ارزیابی نتایج حاصل از شاخص بیکر و دمای موثر استاندارد در دو حالت شب و روز به شرح جدول 5 آمده است.

شکل (3): نحوه قرارگیری پلاژها و برخورداری از منظره دریا

جدول (5): ارزیابی درجات قدرت خنک کنندگی محیط و دمای موثر استاندارد در دو حالت شب و روز در ایستگاه بندر انزلی

باتوجه به کلیموگرام بیوکلیماتیک بیکر(شکل4) در روز ماههای خرداد، تیر، مرداد و شهریور شرایط بیوکلیمایی نامطلوب و گرم را خواهیم داشت(منطقهA) روز و شب ماههای دی، اسفند، فروردین، آذر و روز بهمن و شب آبان شاخص C را نشان می‌دهند، شرایط بیوکلیمایی در این ماهها نامطلوب و سرد است. البته ماههای نام برده چه ازنظر گرما و چه ازنظر سرما شرایط بیوکلیمایی قابل تحمل و ملایم را نشان می‌دهند و درگروه تنش اندک قرار می‌گیرند که می‌تواند در پتانسیل‌های اقلیم گردشگری مدنظر قرار گیرد. تنها ماهی که دارای شرایط نامطلوب و خیلی سرد و تنش سرمایی می‌باشد و از نظر زیست- اقلیم محدوده تحریک شدید بیوکلیمایی را شامل می‌شود، شب ماه بهمن با مقدار CPبرابر با 55/34 است که در منطقهD  واقع شده و بدلیل سرما ازنظر اقلیم آسایش در شرایط نامطلوب می‌باشد. روز ماههای اردیبهشت، مهر و آبان و شبهای اردیبهشت، خرداد، تیر، مرداد، شهریور و ماه مهر در محدوده آسایش بیوکلیمایی واقع شده و در این ماهها شرایط مطلوب طبیعی فراهم می‌باشد و هوا ملایم و مطبوع و بدون تنش است.

شکل (4): محدوده آسایش بوکلیماتیک و روند تحریکات ماهانه بیوکلیمایی بندر انزلی به روش بیکر CP

با توجه به نتایج حاصل از شاخص دمای موثر (شکل5) روز ماههای خرداد و شهریور در محدوده خیلی گرم واقع شده‌اند، روز ماههای تیر و مرداد در محدوده شرجی واقع شده‌اند. همچنین روز و شب ماههای دی، بهمن، اسفند، آذر و همچنین شبهای فروردین، شهریور، مهر و آبان در محدوده خیلی خنک و روزهای فروردین و آبان و شب اردیبهشت در محدوده خنک واقع شده‌اند.