خارک پردرآمد اما محروم

نفت،‌ مهمترين کالای بازارهای اقتصادی و سلطان مواد خام است. نفت همچنين مهمترين منبع درآمد کشور ايران به حساب مي‌آيد؛ 70 تا 80 درصد درآمدهای صادراتی ايران و حدود يک پنجم توليد ناخالص ملی آن را نفت تامين مي‌کند.

صنعت نفت ايران سابقه‌ای چند دهه‌ای دارد. از سال 1329 صنعت نفت کشورمان ملی شد تا دست ايادی خارجی از پردرآمدترين بخش اقتصادی کشور کوتاه گردد و درآمدهای آن ميان خود مردم ايران تقسيم شود.

در سال‌های پس از انقلاب، بخش نفت ايران با تحولات متعددی روبرو شد که اتخاذ سياست ترجيح شرکت‌های داخلی بر خارجی،‌ توسعه صنعت بومی،‌ ارائه قراردادهای بيع‌متقابل،‌ و عدم اعطای تملک چاه‌های نفتی به شرکت‌های خارجي‌، و ... از جمله اين تحولات به شمار مي‌روند که هدف همگی آنها توسعه صنعت نفت کشور،‌ حرکت به سوی خودکفايی، و توزيع عادلانه درآمدهايی بود که در دوران رژيم پهلوی اثری از آنها در اقشار ضعيف جامعه ديده نمي‌شد.

حال که بيش از 27 سال از انقلاب اسلامی گذشته است،‌ سئوال اساسی اين است که چقدر به شعار خودکفايی در صنعت نفت و گاز عمل شده است؟ و در صورت عدم تحقق اين خودکفايی چه کسی يا کسانی مقصر بوده يا هستند؟ صنعت نفت کشورمان تا چه حد از حضور شرکت‌ها و مهندسان خارجی بي‌نياز شده است؟

و اما سئوالی که طی سال‌های اخير مهجور مانده اين است که مردم ساکن مناطق نفت‌خيز ايران که غالبا در جنوب کشور قرار دارند،‌ تا چه ميزان از نعمت درآمدهای سرشار مواد خامی که در زير زمين‌های اجدادي‌شان قرار دارد،‌ بهره‌مند شده‌اند و آيا اصلا رضايتی از وضع موجود دارند؟

جلسات پر زرق و برق اعلام پيشرفت‌ها،‌ موفقيت‌ها،‌ خودکفايي‌ها،‌ و استقلال‌هايی که از سوی وزارت نفت و بخش‌های مختلف زيرمجموعه آن برگزار مي‌شوند، تا چه ميزان حقايق را مي‌گويند و چه مقدار حقايق را مخفی مي‌سازند؟ مردم بومی ساکن مناطق نفت و گازخيز جنوب کشور چه قدر از وضع زندگی خود و رسيدگی مديران نفتی راضی هستند؟

اگر مردم بوشهر، بندرعباس،‌ مسجدسليمان،‌ خرمشهر،‌ آبادان و ساير شهرهای نفت خيز و گاز خيز کشور، در دوران رژيم پهلوی با پای برهنه و شکم گرسنه هر روز شاهد عبور کاروان‌های پرطمطراق مهندسان خارجی و داخلی بودند،‌ آيا امروزه اين خاطره‌ها را به فراموشی سپرده‌اند و بودن در چنين وضعيتی و ديدن چنين صحنه‌هايی برای آنها به يک خاطره تلخ دور تبديل شده است؟ يا آنها همچنان از شدت تبعيض و توزيع عادلانه درآمدها رنج مي‌برند؟

اگر چنين است و مردم مناطق نفت‌خيز همچنان با مشکلات ديرينه خود دست و پنجه نرم مي‌کنند، پس اين همه شعار برای چه سرداده شد و چه کسی مسوول عمل نکردن به وعده‌ها است؟

خارک پردرآمد اما محروم؛‌ خارک مايه مباهات اما مغموم
خارک بزرگ‌ترين و مهم‌ترين پايانه نفتی ايران است. برای بيان اهميت خارک همين بس که در دوران جنگ تحميلی اين جزيره مرجانی بيشتر از تعداد روزهای جنگ هشت‌ساله مورد بمباران هوايی قرار گرفت. جزيره خارک در فاصله 57 کيلومتری شمال غربی بوشهر واقع گرديده و با طول تقريبی 8 کيلومتر و عرض 4 تا 5 کيلومتر در 28 کيلومتری بندر گناوه قرار دارد.

با اکتشاف نفت در خليج فارس و فعال شدن شرکت آيپک در سال 1338، ‌استخراج نفت در خارک نيز آغاز شد و از آن زمان تاکنون اين جزيره مهمترين جزيره نفتی کشورمان بوده است. منطقه خارک دارای سه ميدان نفتی درود،‌ ابوذر،‌ و فروزان است که اولی در زير جزيره خارک قرار دارد و دومی و سومی در اطراف آن جای گرفته‌اند.

خارک با داشتن دو اسکله نفتی بزرگ نزديک به 95 درصد نفت صادراتی کشورمان را (روزانه 2.5 ميليون بشکه نفت) از طريق کشتي‌های عظيم نفت‌کش روانه بازارهای جهانی نفت خصوصا کشورهای آسيايی مي‌کند. در واقع خارک هم از لحاظ توليد نفت و هم از لحاظ صادرات آن،‌ اهميت استراتژيک در اقتصاد نفتی ايران دارد.

منطقه نفتی خارک بالغ بر 350 هزار بشکه در روز نفت توليد مي‌کند. اين جزيره مرجانی که به گفته ساکنانش زيباترين ساحل را در خليج فارس دارا است، در انبوهی از تاسيسات عظيم نفتی محصور شده است که ديگر نخل و خرمايی در آن به چشم نمي‌آيد.

پرواز به خارک
به علت اهميت استراتژيک اين جزيره،‌ امنيت آن از اهميت بالايی برخوردار است.هوای گرم و شرجی خارک با خاصيت غريب ديگری همراه شده است که به تدريج مي‌فهميم آلاينده‌های ناشی از سوزاندن گاز همراه با نفت است. 

به هنگام سفر به سکوی نفتی ابوذر به مناطق مسکونی جزيره خارک و محل استقرار بوميان آن رفتم تا با واقعيات آشنا شوم.

... و اينچنين بود که با دنيايی ديگر و منفک از تاسيسات پرهيبت نفتی خارک آشنا شدم و دانستم جلال آل احمد چه خوب اين ديار را "درّ يتيم" خوانده بود. در شهر 20 هزار نفری خارک آن چيزهايی را ديدم که برای مسئولان اجرايی کشور هشدار دهنده است.

بوميان جزيره خارک در گوشه‌ای از خط ساحلی آن متجمع شده‌اند،‌ آن سوی فرودگاه و به دور از ريخت و پاش‌ها و زرق و برق‌های اين سوی فرودگاه که تاسيسات نفتی شرکت نفت فلات‌قاره و شرکت ملی نفت ايران قرار دارند.

آنچه من از پياده‌روی 4 ساعته در کوچه پس کوچه‌های خارک و حضور اندک در ميان مردم آن ديدم، جز نوميدی، فقر، بيکاری و نارضايتی نبود. بارها به هنگام اين سفر کوتاه و ديدن شرايط رقت‌بار ساکنان خارک با خود گفتم "خدايا مگر اينها ايرانی و هم‌وطن ما نيستند؟".

نمي‌دانم شايد هم آنها تبعيدی بودند،‌ که البته به تبعيدی نيز بيشتر شبيه بودند. تبعيد شده به جزيره‌ای محصور در سيم‌خاردارهايی که در فاصله چندمتری ساحل بنا شده‌اند تا مانع تن به آب زدن انسان‌هايی شوند که چند ده سال پيش مهمترين منبع درآمدشان ماهيگيری بود و اکنون به علت "مهر مسائل و مصالح امنيتی" بايد از دور نظاره‌گر سواحل زيبای خارک و ماهي‌های آن باشند.

البته در گوشه و کنار بازار و خيابان‌های تنگ و کوتاه خارک ماهي‌فروش‌هايی را ديدم که بساط ماهي‌فروشی خود را در کنار پياده‌روها پهن کرده بودند که به گفته خودشان به طور قاچاقی اقدام به ماهيگيری مي‌کنند. زمانی که خود را خبرنگار معرفی مي‌کردم و مي‌گفتم برای انعکاس مشکلات ساکنان خارک به ميان آنها آمده‌ام، عده‌ای بي‌تفاوت رد مي‌شدند و عده‌ای نيز آزرده‌خاطر از بي‌نتيجه بودن آمدن‌ها و رفتن‌های خبرنگاران و فيلمبرداران طی ساليان اخير بر اين نکته تاکيد داشتند که "وضع تغييری نکرده است".

اما برخی هم دست مرا مي‌گرفتند و به خانه خود مي‌کشاندند تا شاهد وضع زندگي‌شان باشم. آنچه که در نگاه اول در منازل و ساختمان‌های بوميان خارک به چشم‌ مي‌آمد تانکرهای آبی بود که در پشت‌بام تمامی ساختمان‌ها و منازل مسکونی آنها همچون بار نامانوس و سنگين بر دل انسان مي‌نمود. مردم خارک هفته‌ای يک روز آب داشتند، در هر 7 هفت روز فقط 24 ساعت.

آنها مجبورند تانکرهای آب خود را در روزی که نوبت آبشان است پر از آب کنند تا در 6 روز باقي‌مانده، بي‌آب نمانند. اين در حالی است که در بخش تاسيسات نفتی همچون مهمانسرايی که ما ساکن بوديم خبری از قطع شدن آب نبود. مشکل آبی ديگر ساکنان خارک، کيفيت پايين آب لوله‌کشی آنها است.

خاک خارک به علت وجود ذخاير نفتی شديدا چرب است و اين امر موجب پوسيدگی سريع لوله‌های آب مي‌شود. به گفته مردم، خارک چند سال پيش به هنگام لوله‌کشی آب برای بخش مسکونی، مسئولان مربوطه به منظور صرفه‌جويی درهزينه‌ها از لوله‌های استفاده شده نفتی به جای لوله آب استفاده کردند که بقايای نفت موجود در اين لوله‌ها نيز بر کيفيت پايين آب مصرفی مردم و آلودگي‌ آن افزوده است. در اثر آشاميدن اين آب بسياری از ساکنان بومی خارک خصوصا کودکان و سالخوردگان به بيماري‌های روده‌ای همچون اسهال مبتلا مي‌شوند.

اساسا وضعيت بهداشت مناطق مسکونی خارک مناسب نيست و به گفته خود شهروندان مرکز درمانی و بهداشت خارک عليرغم درخواست‌های متعدد و هميشگی مردم، خدمات مناسبی به آنها ارائه نمي‌دهد. مردم خارک در حالی بايد با مشکلات فوق دست و پنجه نرم کنند که به علت غلظت بالای آلاينده‌های نفت و گاز، هوای سالمی نيز تنفس نمي‌کنند.

اکثر مردمی که با آنها گفتگو مي‌کردم (با وجود مشکلات مختلف همچون آب آشاميدنی) بيکاری را مهمترين مشکل خود مي‌دانستند و شکايت داشتند که چرا نبايد سهمی (هر چند اندک) از درآمدهای حاصل از نفت خارک، خرج مردم بومی آنجا شود. 

همچنين آن دسته از ساکنان خارک که به عنوان کارگر در شرکت‌ها و تاسيسات نفتی مشغول به کارند، مورد غبطه ديگر ساکنان خارک هستند و نسبت به ديگران از رفاه بالاتری برخورداند. حال آنکه،‌ وضع زندگی اين دسته نيز از ديد من تهراني‌نشين،‌ رقت‌بار است.

يکی از شهروندان خارک دست مرا گرفت و به خانه محقر خود برد تا به قول خودش شاهد زندگی "بدبخت‌ترين فرد خارک" باشم: مردی بيکار با 9 سر عائله. در خانه او چيز قابل ذکری نديدم؛ در خانه او چيزی جز فقر و نداری هويدا نبود. به گفته خودش يکی از دخترانش مدتها مريض بوده و او که برای تهيه نان شب نيز با دشواری روبرو است چگونه مي‌توانسته خرج درمان فرزندش را تامين کند،‌ من متاسفانه آن دختر مريض را نتوانستم ملاقات کنم، چون چندماه پيش از اين دنيا رفته بود تا بيش از اين چشمان شرمگين پدر و غم سنگين مادر را شاهد نباشد.

در ديدگان مردم خارک آنچه ديده نمي‌شد اميد و شوق بود. کسالت،‌ افسردگی،‌ غم، اندوه و نارضايتی از سر و روی شهر خارک مي‌باريد: کوچه‌های تنگ و نسبتا کثيفی که جوی آبی در وسط آنها پذيرای فاضلاب حياط خانه‌ها بود؛ بچه‌هايی که با لباس‌های غالبا ژنده در کوچه‌ها نوميدانه به دنبال اميد مي‌دويدند؛ و پيرمردانی خسته که در گوشه‌ گوشه کوچه‌ها نشسته بودند و حتی حال نگاه کردن به غريبه‌ای چون مرا نيز نداشتند. ديدن آنچه که بازار خارک مي‌ناميدند نيز از نکات جالب سفر من به اين شهر بود.

بهتر است نگويم بازار و به "چند مغازه" اکتفا کنم. در حالی که ديگر انتظار نداشتم خارک نيز همچون ديگر جزاير خليج فارس مملو از کالاهای پر زرق و برق باشد، انتظار چنين بازار سوت و کوری را نيز نداشتم. چند مغازه سوپر مارکت،‌ در کنار چند مغازه فروش ابزارآلات و هنرهای صنايع دستی محلی و سنگ‌های دريايی و ... بازار بوميان خارک را تشکيل مي‌دادند و البته آژانس‌های تاکسی تلفنی نيز حضور فعالی داشتند.

البته بايد گفت که از 20 هزار نفر اهالی خارک، آنطور که من شنيدم بيش از نيمی را شيعيان و مابقی را اهل سنت تشکيل مي‌دهند، که اين دو طايفه در يک نقطه اشتراک عجيبی داشتند: فقر و محروميت.

ارباب و رعيت
علاوه بر مسائل و مشکلات اهالی خارک، در درون شرکت‌ها و موسسات نفتی فعال در خارک نيز مشکلات ريز اما در واقع بزرگی به چشم مي‌خورد. متاسفانه اکثر کارکنان تاسيسات نفتی در خارک (همچون ديگر حوزه‌های نفتی جنوب کشور) به مواد مخدر معتادند.

فشار کار، دوری خانواده (شيف‌های کاری معمولا دو هفته‌ای است)،‌ آب و هوای بد، و شايد هم سوءمديريت ( که به مصاديق آن اشاره خواهم کرد)،‌ از عوامل روی آوردن اکثر کارکنان شرکت‌های نفتی به مصرف مواد مخدر است. هر چند در مجتمع فرهنگی و تفريحی شرکت نفت فلات‌قاره شاهد فراهم‌ آوردن امکانات مناسبی برای تفريحات سالم کارکنان بودم، اما از چهره کارگران و لب‌های سياه و دندان‌های زرد آنها اعتيادشان هويدا بود.

بي‌گمان بررسی علل روی آوردن آنها به اعتياد در حوزه کاری من نيست، اما نمي‌توانم از نقش نظام "ارباب-رعيتی" و فاصله طبقاتی موجود ميان کارگران و مديران در اين مناطق چشم بپوشم. در شرکت‌ها و تاسيسات نفتی فعال در خارک، طبقه‌بندی انسان‌ها بسيار هويدا است.

بازهم تلخ
در بازديدی که از ميدان نفتی درود داشتيم، با واقعيت تلخ ديگری روبرو شدم. چندين مهندس جوان ايرانی که در آنجا زير نظر مهندسان شرکت توتال فرانسه کار مي‌کنند،‌ مي‌گفتند  که همه کارهای اصلی و مهم را خود توتالي‌ها انجام مي‌دهند و کارهای سطحی بر عهده "دستان توانمند متخصصان داخلی" است. يک مهندس مکانيک که 30 سال بيشتر نداشت، مي‌گفت "وظيفه من در اينجا از جوشکاری بالاتر نبوده است".

ديگری مي‌گفت اگرچه از خارجي‌ها درس‌ها و آموزش‌های زيادی آموخته‌ايم اما هنوز هم شديدا به حضور آنها نيازمنديم و در يک کلام تا خودکفايی در صنعت نفت فاصله بسيار زيادی داريم. فاصله‌ای که طی اين سال‌ها مسوولان مانع از هويدا شدنش بوده‌اند. حتی در زمينه بالگردهايی که ميان خارک و سکوهای نفتی در رفت و آمد هستند نيز به خارجي‌ها وابسته‌ايم و بالگردهای "بل" آمريکايی مستقر در امارات را اجاره‌ مي‌کنيم؛ همانطور که کماکان به دنبال اجاره سکوهای نفتی هستيم.

در پايان اين سفر دور از انصاف است اگر به مزايای آن اشاره‌ای نکنم، بي‌گمان بزرگ‌ترين مزيت آن آشنايی از نوع نزديک با پديده نامانوس و مهجور حلبي‌آباد بود که تا آن زمان فقط اسم آن را شنيده بودم. در گوشه‌ای از منطقه مسکونی خارک برای اولين بار در زندگی از نزديک چشمم به حلبي‌آباد روشن شد و فهميدم حلبي‌آباد واقعا که کلمه با مسمايی است.

مردمی که در آلونک‌هايی ساخته شده از حلبی زندگی مي‌کردند حرفی برای گفتن نداشتند، چون "حرفی باقی نمانده بود".
================
گزارش از حسين لطفی-مهر