مروری کوتاه بر تعریف و مشخصه های خوشه های صنعتی

▪ تعریف خوشه صنعتی (Industrial Cluster)

خوشه صنعتی به مجموعه ای از واحدهای كسب و كار (Enterprises) اطلاق می شود كه در یك منطقه جغرافیایی و یك گرایش صنعتی متمركز شده و با همكاری و تكمیل فعالیت های یكدیگر، به تولید و عرضه تعدادی كالا و خدمات می پردازند و از چالش ها و فرصت های مشترك برخوردارند.

عموماً خوشه ها تعداد زیادی واحدهای اقتصادی خرد، كوچك و متوسط را دربر می گیرند كه از نظر جغرافیایی، این واحدها می توانند در سطح روستا، شهر و یا شهرستان پراكنده باشند.

بدین ترتیب، مشخصه خوشه های صنعتی؛ تمركز جغرافیایی، همكاری در تكمیل فعالیت های یكدیگر، تولیدات و خدمات مشترك و همین طور چالش ها و فرصت های مشترك است.

▪ زیرمجموعه های یك خوشه صنعتی

یك خوشه صنعتی، نه فقط شامل واحدهای كسب و كار (Enterprises) كه تولیدات و یا خدمات مشخص خوشه را تولید و ارائه می كنند، بلكه به علاوه تأمین كنندگان مواد اولیه، پیمانكاران فرعی، خریداران، صادركنندگان، تأمین كنندگان ماشین آلات، نهادهای مختلف پشتیبان، مشاوران، خدمات عمومی، واحدهای مربوط به سیستم حمل و نقل و سایر تأمین كنندگان كه تولید در خوشه را به صورت مستقیم و غیرمستقیم تسهیل می كنند را نیز دربرمی گیرد.

در كنار این ها، گروه های دیگری از فعالان مثل اتحادیه ها، گروه های همیار، تعاونی ها و NGO ها كه ترغیب كننده كسب و كار بخش های مختلف خوشه هستند نیز قرار می گیرند.

به مجموعه های اشاره شده، «ذینفعان خوشه» گفته می شود.

▪ یك مثال از خوشه صنعتی

یك مثال خوب از یك خوشه صنعتی، خوشه سفال و سرامیك لالجین در استان همدان است. ذینفعان اصلی این خوشه عبارتند از : تولیدكنندگان اصلی محصولات سفالی و سرامیكی تزئینی، آشپزخانه ای و بهداشتی؛ واحدهای تولیدكننده گل؛ واحدهای تأمین كننده رنگ و لعاب؛ واحدهای سازنده ماشین آلات و تجهیزات و قطعات مربوطه؛ فروشگاه های محلی؛ صادركنندگان؛ سیستم توزیع و فروش سنتی توسط كامیون داران و به همین ترتیب مركز آموزش سفال و سرامیك؛ اتحادیه صنف تولید سفال و سرامیك؛ اتحادیه تولید و صادركنندگان سفال و سرامیك؛ شهرك صنعتی لالجین و . . .

خوشه های صنعتی سفال و سرامیك لالجین، ادوات كشاورزی مازندران، حوله بافی چله خانه تبریز، قطعات خودروی تبریز، و سنگ اصفهان، مثال هایی از خوشه های داخل كشور و خوشه های كشباف لودهیانا در هند، الكترونیك سیلیكون و سینمایی هالیوود در آمریكا و نساجی بیلا در ایتالیا، نمونه هایی از خوشه های صنعتی در سایر كشورها هستند.

▪ مواردی كه خوشه نیستند

یك خوشه به معنی بخش صنعتی كه مثلاً در سطح یك استان و یا كشور گسترده شده؛ یك شهرك صنعتی كه در آن صنایع مختلف مستقر و محصولات متعدد و مختلفی تولید می شود؛ گروه كوچكی از واحدهای اقتصادی كه در كنار هم جمع شده و در یك كسب و كار به صورت موردی مشاركت می كنند، نیست. به همین ترتیب، به یك تعاونی كه به منظور تقویت همكاری بین واحدهای اقتصادی ایجاد می شود، یك انجمن، اتحادیه و یا كنسرسیوم، خوشه اطلاق نمی گردد.

سیستم های پیمانكاری فرعی، شركت های مادر و شركت های بزرگ دربردارنده واحدهای متعدد و متفاوت نیز خوشه نیستند.

▪ دسته بندی ها و طبقه بندی خوشه های صنعتی

دسبته بندی ها و طبقه بندی خوشه های صنعتی تقسیم بندی های مختلفی در مورد خوشه های صنعتی وجوددارد. از جمله، خوشه ها می توان بر اساس نوع تولیدات یا خدماتی كه ارائه می دهند، دسته بندی نمود. به عنوان مثال، خوشه هایی با فعالیت در زمینه تولیدات قطعات خودرو (خوشه قطعات خودرو تبریز)، خدمات مالی (خوشه خدمات مالی لندن)، توریسم (در آفریقای جنوبی)، تولید كاشی و سرامیك (در یزد) و . . . وجود دارند.

در یك تقسیم بندی دیگر، خوشه ها را بر اساس پویایی، استقرار و پوشش جغرافیایی، به : خوشه های «صنایع محلی» (Local) كه فقط بازارهای محلی را پوشش می دهند؛ خوشه های وابسته به منابع طبیعی محلی (Natural Resource Depend Industries ) كه فعالیتشان به منابع و نهادهای مناطق محل استقرار وابسته است؛ و خوشه هایی كه اساساً وابسته به محل استقرار خود، از نظر محیط كسب و كار نیستند و به آن ها خوشه های «تجاری شده» (Traded Industries) اطلاق شود، بخش بندی می نمایند.

در یك دسته بندی دیگر، خوشه ها را می توان از نظر میزان توسعه یافتگی در منحنی عمرشان به خوشه های جنینی، شكل یافته، در مرحله توسعه و توسعه یافته تقسیم نمود.

دسته بندی دیگری نیز با توجه به سطح و نوع تكنولوژی خوشه ها وجود دارد كه بر اساس آن، خوشه ها به Low Tech.,Medium Tech., High Tech ، سنتی و هنری تقسیم می شوند.

تفاوت بین خوشه خود جوش و خوشه ایجادی

معمولاً یك خوشه طبیعی به دلیل دسترسی به مواد اولیه، مهارت و یا وجود تقاضا در بازار، در گذر زمان، شكل گرفته است. این نوع از خوشه ها می توانند سابقه تاریخی چند ده ساله داشته باشند.

از سوی دیگر، واحدهای اقتصادی مشابهی هم می توانند به دلیل سیاست های سرمایه گذاری خاص و یا حمایت های زیرساختی دولتی و . . . در یك منطقه مستقر و توسعه یابند. این واحدها می توانند به تدریج منجر به ایجاد یك خوشه شوند كه در این حالت می توان از آن ها به عنوان خوشه ایجادی یاد كرد.

▪ اهمیت و تأثیر بزرگی و كوچكی خوشه بر موفقیت آن

اندازه و بزرگی خوشه در جذب نیروی كار متخصص، تأمین كنندگان و نهادها، تعیین كننده بوده و می تواند تأثیر مثبتی بر افزایش بهره وری واحدهای عضو خوشه داشته باشد. با این حال هنوز اندازه خوشه به عنوان یك مشخصه و معیار اصلی در موفقیت آن شناخته نشده است. موارد متعددی از خوشه های فعال در سطح جهانی وجود دارد كه در عین موفقیت، تعداد واحدهای كمی را دربرداشته اند. به عنوان مثال، یك خوشه موفق صنعت چوب در اتریش وجود دارد كه واحدهای آن كمتر از یك دوجین می باشند.

از سوی دیگر، خوشه های موفق نساجی پراتو در ایتالیا و همین طور تریپور در هند از نمونه هایی هستند كه بیش از ۹۰۰۰ واحد كسب و كار را دربردارند.

● آیا می توان خوشه صنعتی را ایجاد كرد؟

خوشه های جدید را می توان با سیاست های حمایتی فعال، ایجاد نمود. اگرچه با توجه به پیچیدگی موجود، تعداد و تنوع زیاد ذینفعان مورد نیاز برای یك خوشه، ایجاد یك خوشه جدید نیازمند زمان، فراهم ساختن بسترهای لازم و تخصیص منابع بسیار زیادی است. مهمتر این كه این حالت نیازمند سرمایه گذاری زیادی از سوی بخش خصوصی است كه در جریان یك فرآیند پیچیده طبیعی و طی فازهای متعددی امكان پذیر خواهد بود. به همین دلیل بسیاری از كشورهای جهان كه درگیر موضوع توسعه خوشه ها هستند، ترجیح داده اند تا بر ایجاد تحرك و توسعه خوشه های موجود تمركز كنند، نه ایجاد خوشه های جدید.

اگر در منطقه یا استانی تعداد معدودی خوشه وجود داشته باشد چه كار باید كرد؟

بر اساس اطلاعات موجود، در بیشتر مناطق و حتی در مناطق كمتر توسعه یافته كشور، تعداد زیادی خوشه وجود دارد. این خوشه ها متشكل از واحدهای صنعتی، صنایع دستی و هنری بوده و واحدهای خرد (با نیروی انسانی كمتر از ۱۰ نفر) زیادی را شامل می شوند.

در عین حال در این مناطق، نقاطی وجود دارند كه در آن ها تجمع تعدادی از واحدهای كسب و كار كوچك موجب می شود كه در صورت ارتقاء سطح، شكل خوشه ای پیدا نمایند. با ورود واحدهای توسعه یافته تر و فعال تر به این تجمع ها و فعال شدن خوشه، می توان انتظار داشت كه تجمیع خوشه شكل جدی تری به خود گرفته و اقتصاد مناطق مورد نظر پویاتر شود. البته باید در نظر داشت كه كمك به شكل گیری و توسعه خوشه ها، یكی از مسیرها و ابزارهای قابل به كارگیری برای توسعه است. از سوی دیگر، آن گاه كه تعدادی خوشه در یك منطقه وجود داشته باشد، برای ورود و توسعه خوشه ها كه نیازمند تخصیص منابع است، اولویت بندی خوشه ها اهمیت می یابد. این اولویت بندی معمولاً بر اساس میزان اثربخشی آن ها بر مشخصه های اقتصادی، صنعتی و اجتماعی منطقه صورت می گیرد. بدین ترتیب می توان بر مبنای تأثیر خوشه بر شاخص های اقتصادی، اجتماعی و صنعتی منطقه، توسعه خوشه های اثربخش تر را در اولویت قرار داد.

● اهمیت توسعه خوشه ای برای سیاستگذاران

اگرچه بخش دولتی مسئول مستقیم توزیع منابع توسعه در درون خوشه ها نیست، اما توسعه خوشه های صنعتی به دلیل متعددی برای سیاستگذاران اهمیت دارد، از جمله این كه :

۱) خوشه های صنعتی می توانند موتور محركه اقتصاد ملی و منطقه ای باشند. چرا كه در نتیجه توسعه خوشه ها، بنگاه های دورن خوشه با بازدهی بیشتر و استفاده تخصصی تر از امكانات و اولویت های موجود كار می كنند و بازه زمانی واكنش آن ها نسبت به بازار بسیار كمتر از حالتی خواهد بود كه به صورت انفرادی كار می كنند. از سوی دیگر، بنگاه ها و مراكز تحقیقاتی مرتبط به سطح جدید و بالاتری از توان نوآوری می رسند.

۲) امر توسعه بنگاه های بخش خصوصی در قالب توسعه خوشه ای، به دلیل افزایش همكاری و انجام فعالیت های مشاركتی، دارای بازدهی بیشتری است. همچنین هزینه مداخله دولت در سطح تك تك واحدها بسیار زیاد و راندمان آن بسیار پایین است. به علاوه در صورت موفقیت فرآیند توسعه یك خوشه، این فرآیند الگوی مناسبی برای تسری و تعمیم به سایر مناطق و خوشه ها خواهد بود.

وجه بارز موارد فوق الذكر، تمركز بخش سیاستگذاری بر توانمندسازی به جای مداخله مستقیم و در نتیجه، پایایی و پایداری توسعه حاصل از این روش است.

انتخاب صحیح خوشه ها، با توجه به حجم اثرگذارای آن ها بر اقتصاد منطقه ای و ملی، می تواند تأثیر قابل توجهی بر موفقیت سیاستگذاران در این عرصه داشته باشد.

منبع : سازمان صنایع كوچك و شهرك های صنعتی ایران

مروری کوتاه بر تعریف و مشخصه های خوشه های صنعتی

مطالب مشابه :

آشنايي با جايزه ملي بهره وري و تعالي سازماني صنايع كوچك

آغاز عمليات اجرايي نخستين شهرك صنعتي تخصصي نفت و گاز ايران در دشت آزادگان خوزستان

سمینار آموزشی آشنایی با جایزه ملی بهره وری و تعالی سازمانی صنایع کوچک

نقش و اهمیت صنایع کوچک در توسعه اقتصادی ایران

موضوعات پیشنهادی پایان نامه های تحصیلات تکمیلی

ابتدای راه

مروری کوتاه بر تعریف و مشخصه های خوشه های صنعتی

تحليلي بر نقش صنايع كوچك و متوسط در توسعه اقتصادي

اجراي زيرساخت ها در شهركهاي صنعتي نيار به حمايت همه ادارات دولتي دارد

آگهی های آموزشی جدید که به این هفته به دستم رسیده است: