نگاهی گذرا به آموزش و پرورش در تمدن اسلامی

توضیح: این مطلب گزارش تحقیق و خلاصه ارائه کنفرانس درس علم و تمدن در اسلام با دکتر ریخته گران بود. مطلب فوق العاده جذاب و پر کشش. پیشنهاد می دهم هر کس خصوصا در حوزه علوم انسانی حتما نگاه مفصلی به تاریخ تمدن اسلام به صورت عمومی و به صورت تخصصی در رشته خودش داشته باشد. انشاالله بیشتر روی این موضوع کار خواهم کرد.

سر آغاز آموزش های اسلامی آیین های عبادی همچون نماز و... بود، آموزش علوم مرتبط با قرآن، مسایل قضا و دادرسی و شیوه اسلامی ارث و روشنگری راجع به عبارات دشوار قرآن را میتوان آغازی بر تعلیم و تربیت اسلامی نامید.

تا قبل از اسلام در بین اعراب تنها کمی شعر، تبارشناسی، ستاره شناسی و علم کارزار یا همان تاریخ درعربستان وجود داشت.

بعد ا زاسلام علومی که در بین مسلمین رواج یافت، عبارتند از:

الف) دانش های اسلامی

1- واژه شناسی و علم اللغه. 2- دستور زبان(علم النحو) 3- دانش رسا زبانی(علم البلاغه). 4- ادبیات(علم الادب)(نظم و نثر). 5- تفسیر قرآن(علم القرآن و التفسیر). 6- خواندن(علم القرائه). 7- احادیث(علم الحدیث). 8- حقوق(علم الفقه). 9- دانش تقسیم سهام ارث(علم الفرایض). 10- دانش کلام(دین شناسی نظری)

ب) پزشکی

ج) هندسه

د) موسیقی

ه) منطق و فلسفه

موارد ب تا ه از قرن دوم هجری و با سیل ترجمه ها مورد توجه قرار گرفت و در ابتدای امر در برابر آن موضع گیری وجود داشت

روش آموزش:

الف) آموزش ابتدایی

آمار دقیقی از سن شروع درس یا اتمام آن در دست نیست. از 4 یا 5 یا 6 سالگی سخن برای شروع درس به میان آمده است. همچنین از این هم سخنی به میان نیامده که آیا مدارس فرزندان خلفا و توانگران جدا بوده یا خیر؟

کُتّاب در سالهای حدود 238 هجری قمری و مکتب در سال های حدود 282 هجری قمری دو نام برای دبستان های ابتدایی بوده است. سلمان فارسی ا زکسانی است که یک کتاب در مدینه ایجاد کرد، به تقلید از دبستان هایی که در کودکی در ایران بدان جا می رفته است.

در تاریخ ذکر شده است که برخی از آموزگاران دبستان ها، ا زموقعیت اجتماعی مهمی برخوردار نبوده اند اما برای خلیفه زادگان و وزیر زادگان عموما معلم خصوصی می گرفتند و بابت آموزش به مربیان درس بها پرداخت می کردند. این رقم از ماهیانه 10 تا 1000 دینار گزارش شده است.

ب) تحصیلات عالی

تا قبل از به وجود آمدن مدرسه تحصیلات عالی این ویژگی ها را داشت:

1-سازمان یافته نبود. 2- نهایت آزادی را به اساتید و دانشجویان می بخشید. 3- بیرون از راه و رسم تازیان رشد یافت. 4- هدف و آرمان اصلی آن درک بهتر اسلام بود.

سازمان و نهاد آموزش و پرورش

الف) حَلقَه(دایره یا مدور): استاد روی تشک یا نیمکت می نشسته و دانشجویان به صورت نیم دایره فراروی استاد می نشسته اند، مثل برخی طلاب الازهر یا قم و نجف. وجه تسمیه هم چگونگی نشستن بوده است.

نمونه ها: حلقه صوفیان برای نمونه ابوعلی مسوحی نخستین صوفی ای است که در بغداد حلقه داشت. بنیادهای مطالعه دستور زبان نحو برای مثال حلقه خلیل نحوی. حلقه هایی به ندرت برای ذکر حدیث مثل حلقه اصحاب حدیث در جامع رّصافه که استاد محور نبود و هر یک از اهالی حلقه حدیثی ذکر می کرد. حلقه های فقه مثل برخی حلقه های ابوالحسن اشعری متکلم معروف

ب) مجلس(دیدار، نشست): مترادف نشست و انجمن، مجلس عموما با یک مضاف الیه تکمیل می گردید:

1- مجلس الحدیث: دو نوع مجلس الحدیث برپا بوده است، گاه گاهی: استاد شمار محدودی حدیث داشت که در مجلس ذکر می نمود و با پایان یافتن احادیث مجلس نیز به اتمام می رسید./ از طرف امرا و حکما به صورت فرمایشی و سفارشی جلساتی ترتیب داده می شد در مقابله با جنبش های ضد دولتی یا گروه های مخالف حکومت که عمدتا شیعه یا معتزله بوده اند، جهت نقل احادیثی در توجیه رفتار حکومت یا سفارش به عدم مبارزه با حاکم. پیوسته: جلساتی علمی، جدی و سطح بالا برای نقل و گردآوری احادیث و ... که عموما به جوانان زیر بیست تا سی اجازه گردآوری حدیث داده نمی شد.

2- مجلس التدریس: در مجلس التدریس حدیث گرد می آوردند اما کلام، فقه و نحو را می خواندند- مجلس الفقه، مجلس النحو، مجلس الکلام- برنامه مجلس التدریس مشخص بود اول مایه های سبک و کم کم گفتگو در موضوعات دشوار. در مجلس التدریس، تعداد دانشجویان کمتر بوده است.

3- مجلس المناظره: این مجلس، یک نهاد فرهنگی بود و برای افزایش انگیزه آموزش در دانشجویان. دانشمندان و حتی گاه امثال شافعی در حضور دانشجویان مناظره می کردند و مناظره برایشان ابزاری آموزشی بود. ابتدا مباحث کلامی مثل قدیم یا حادث بودن قرآن مطرح شد و بعد مباحث فقهی، این مجالس را یا خلفا برگزار می کردند، یا خود دانشمندان به طور منظم، یا به طور اتفاقی بین دو دانشمند برگزار می شد و یا عامدانه بهانه ای می شد برای شناخت دانشمند برتر.

3- مجلس المذاکره(مباحثه): ابتکار دانشجویان بود که گهگاه در مساجد یا جاهای دیگر و در باب حدیث یا موضوعی دیگر شکل می گرفت. شبیه همین حلقه های مباحثه در مدارس علمیه امروز.

4- مجلس الشعرا: به دو صورت برگزار می شد: 1- شاعران سروده هایشان را برای دیگران می خواندند و دیگران گوش می سپردند یا در حلقه ای می خواندند و شعرشان مورد نقد و بررسی قرار میگرفت 2- شاعران دیوان شعرشان را می آموختند.

5- مجلس الادب(انجمن های ادبی): دقیقا این مجالس آموزشی نبوده و مجموعه ای از شعر، تبارشناسی، گزارش کارهای بزرگ-ایام العرب، تاریخ شفاهی و نقالی- بوده است.

6- مجلس فتوا و نظر: اصدار فتوا، اساتید فقه و حقوق و قضات و ... در حضور دانشجویان این رشته به صورت عملی به حل و فصل مشکلات قضایی و حقوقی مراجعین می پرداختند و دانشجویان روش عملی استنباط را می آموختند.

شرایط حضور در کلاس ها:

سن و سال و تیره و تبار و ملیت و گروه و ... مهم نبود. در مورد دروس قرآنی یا حدیث تنها مسلمانان و درسایر دروس مثل ادبیات یا زبان عربی غیر مسلمانان هم بودند. زنان نیز هیچ محدودیتی برای شرکت در کلاس ها نداشتند. زبان رسمی عربی بود. یکسری ضابطه های رفتاری رایج بوده و برخی شرایط خاص مثلا برخی از اساتید مانع نگارش متون توسط دانشجویان می شدند.

دانشجویان یا فصلی و غیر رسمی بودند و یا تمام عیار و رسمی.

حضور در سطوح عالی بیش از آن که به سن و سال ربط داشته باشد مثل نظام آنگلوساکسون، به هوش و توان یادگیری ربط داشته است. در تاریخ ذکر شده پسر بچه ای 4 ساله در مجلس التدریس شرکت می کرده اما پسری جوان اجازه شرکت نداشته است. بعضی ا زاین کودکان حتی سواد نداشتند و دروس را به روش سماع می آموختند. که البته این ها بیشتر موارد نادر و استثنایی است. آن چه متداول بوده سطوح عالی از 10-12 سالگی آغاز می شده است. البته در شهرهای مختلف متفاوت بوده مثلا در کوفه از 20 سالگی، در بصره از 10 سالگی، در سوریه از سی سالگی، در بغداد از 11 سالگی و... .

روش های تدریس:

1- سماع: شنیدن، استاد خارج ا زکتاب و از حفظ درس را می گفته است. 2- عَرض یا ارائه : دانشجو از کتاب استاد یا از روزنگاشت آن یا از حفظ برای استاد میخواند. 3- املا. 4- اجازه: اجازه به دانشجو و یا دانشمند برای تدریس کتاب نویسنده. 4- وِجاده: بدون اجازه نقل سخنان دیگری 5- رِحله(سفر علمی): آموختن از اساتید بومی و سپس هجرت به شهری دیگر

مکان های تدریس:

1- مساجد: حتی پس از بنیاد مدرسه در بغداد و... مساجد، کانون های اصلی فرهنگی بودند. پیش از نظامیه نخستین گام در ایجاد ساختمانی جداگانه در بغداد به وسیله بُنداری، حدیث شناس سرشناس برداشته شد،وی برای ساخت حجره ای جهت روایت حدیث تلاش کرد، اندیشه نهادی شخصی و مستقل همیشه وجود داشته است.

مساجد مهم: در بغداد مساجد جامع مدینة المنصور که در آن نمازجمعه برگزار می شده و کانون های فرهنگی و آموزشی و... برقرار بوده است. مسجد جامع رصافه، مسجد نهر البزازین، مسجد واسطیون، مسجد ابن رعبان و... تا 57 مسجد ذکر شده است.

2- خانه های دانشمندان

3- در مغازه های دانشمندان

معرفی چند مقاله و کتاب مرتبط:

1- احمد، منیر الدین، نهاد آموزش اسلامی، محمدحسین ساکت، نگاه معاصر

2- اسماعیل علی، سعید، رضا، محمدجواد، مکتب ها و گرایش های تربیتی در تمدن اسلامی، بهروز رفیعی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، انتشارات سمت

3- عرسان کیلانی، ماجد، سیر آرای تربیتی در تمدن اسلامی، بهروز رفیعی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، سازمان فرهنگی و اجتماعی شهرداری تهران

4- لی من، الیور، اسلام(تعلیم و تربیت)، شهاب الدین مشایخی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

5- نصر، سیدحسین، تعلیم و تربیت اسلامی، غلامرضا متقی فر، انتشارات معرفت

بعد نوشت: استاد گرامی دکتر ریخته گران لطف کردند و بابت این وجیزه کتاب خودشان با نام پدیدارشناسی، هنر و مدرنیته را به اینجانب هدیه دادند. تشکر از لطف ایشان

پدیدار شناسی، هنر، مدرنیته

نگاهی گذرا به آموزش و پرورش در تمدن اسلامی

مطالب مشابه :

اظهارات مديرعامل شرکت ماهان سپاهان درباره سهام بانک سرمایه

خبر داغ (اختلاس در بانک کشاورزی)

کردی: هرکسی برای خدمت به ریخته‌گران می‌آید نزد وی جایگاهی ندارد

ناگفته های مدیر عامل پتروشیمی اصفهان

همه چیز درباره فزیک حرارت .و ترمودینامیک

/مطالب فوتسال/

نگاهی گذرا به آموزش و پرورش در تمدن اسلامی

مقاله: بررسی تطبیقی مبانی مشترک تفسیر قرآن و هرمنوتیک کلاسیک