اصطلاحات فرش دستباف

اصطلاحات فرش آب نما حوضي وسيع و كم عمق كه در معماري ايران جايگاهي خاص داشته و در جلوي ساختمان واقع مي گردد . به گونه اي عام به جوي نهر آب كه در اطراف ساختمان و محوطة باغ قرار مي گيرند نيز اطلاق مي شود . در طراحي نقوش قالي استفاده از طرح آب نما كه با طرح پرندگاه و ماهي ها نيز تلفيق شده متداول است . برخي از پژوهشگران بر اين باورند كه اين طرح انعكاسي از اعتقاد باستاني ايرانيان به پرديس يا فردوس آسماني است . آق نقيش نقشي از قالي هاي تركمن كه مركب از قلاب هايي تو در تو است و لوزي هايي درميان دارد . تصوير دارد . آويز ( نقش ) آنچه را كه به عنوان زيينت به چلچراغ آويزان است . در طراحي قالي عناصر تزييني را گويند كه از ميان قوس محراب يا قنديل ها آويزان است . آويزان به شكل هاي گوناگون طراحي مي شود . آيناگل ( نقشمايه ) نقشمايه آينه با استفاده از هشت ضلعي بوجود آمده و اين نقش به وسيلة طايفه يموت در قالي هاي تركمن يافته مي شود . نام ديگر اين نقش جودال گل است . ادغام نقوش يك بخش از قالي به بخش ديگر آن وارد شده و پس از گردش تسخيري ، مجدداً به محل اصلي خود باز گردد ، عمل ادغام انجام شده است . در حقيقت دو بخش از قالي را در هم ادغام كرده و به يكديگر متصل نموده است . اشكالي نقشي از قالي كه باتركيبي از اشكال سادة هندسي به وجود آمده است . اين اشكال مي توانند نمايانگر اشكال انسان ، حيوان ، درختان و گياهان نيز باشند يا اشكال سادة هندسي را همراهي نمايند . اين نقوش معمولاً در ميان بافندگان ايلات و عشاير كه ذهني باف هستند رايج است كه بازتابي از اشكال پيرامون بافنده بوده كه برقالي منتقل شده است . افشان طرحي از قالي كه شاخه ها ، برگ ها ، گل ها به عنوان نقش و نگار در زمينة قالي پراكنده شده اند . از نقش مايه هاي اصلي اين طرح گل هاي شاه عباسي ، شكوفه ها و ريزه گل هايي است كه به صورت به هم پيوسته متن قالي را پوشانده اند. ازطرح هاي افشان مي توان به اين موارداشاره نمود: افشان ختايي – افشان شكسته – افشان شاخه پيچ اقتباسي طرحي از قالي كه بخشي از آن بر اساس خصوصيات ساير طرح هاي ايراني ياملل ديگر شكل گرفته باشد . به عنوان مثال استفاده از قنديل و گلدان در طرح هاي محرابي اقتباسي است از طرح معروف آناتولي . هم چنين به كارگيري نقوش قفقازي در طرح قالي نيز اقتباسي است از طرح ها و نقوش قالي هاي قفقازي. انتقالي روشي در تكثير نقوش در سطح . در اين روش نقش واگيره بدون هيچ گونه چرخش يا انعكاس عيناً به نقطة ديگر منتقل شده و تكثير نقش يا بافت آن با تكرار واگيره ها به همين شكل صورت مي پذيرد . روش انتقالي را "سرهم سوار " نيز مي گويند زيرا واگيره ها عيناً بر بالاي سر هم منتقل شده و سطح را پوشانده اند . انعكاسي روشي در تكثير نقوش در سطح . در اين روش نقوش واگيره از يك سمت به صورت قرينه انعكاس يافته و تكرار مي شود . ايلياتي ( عناصر طراحي ) طرح هاي ايلياتي و نقش ها و نقشمايه هاي آن برخاسته از اعتقادات ، باورها و آداب و رسوم و انديشة بافندگان عشايري است . عناصر اين طرح عبارت است از آ‹چه كه در پيرامون بافنده به صورت طبيعي يافت مي شوند . كوه ، رود ، آسمان ، دشت و سبزه زار و درخت و گل و حيواناتي چون گوسفند و اسب و پرندگان و وسايل زندگي از جمله عناصر طرح ايلياتي است كه معمولاً به صورت ناپيوسته و هندسي مي باشند . ايلياتي باف قالي هايي كه به وسيله ايلات و عشاي بافته مي شوند . از ويژگي هاي آن كوچك پارچه بودن و بلندي پرز و استفاده از مواد اوليه اي است كه خود به دست مي آورند . بافته هاي ايلياتي داراي رنگ هاي متنوع و نزديك به طبيعت است و در برخي موارد از پشم خودرنگ استفاده مي شود . طرح هاي آن گوناگون بوده و به صورت ذهني بافته مي شود . بادامچه ( نقشي در حاشيه ) نقشي بادامي شكل كه به وسيلة چنگ اسليمي ها شكل مي گيرد . اين نقوش معمولاً در حاشيه هاي پهن قالي مورد استفاده قرار مي گيرد . ← تصوير دارد برجسته بافي ( بافت ) به منظور جلوه گري بيشتر نقوش ، بخشي از نقوش گليم يا قالي را برجسته مي بافند و در حقيقت نقوش را سه بعدي مي سازند . بافت اين گونه قالي ها با فن آوري و شيوه اي خاص انجام مي شود كه بافت گره هايي با « خواب عكس » ازجملة آنها است . قيچي كاري و پرداخت اين قالي ها كه معمولاً پس از پايان مرحله بافت انجام مي شود . بسيار حساس و نيازمند تخصص و مهارت بالايي است . بازوبندي قابي است كه بر اساس شكل صليب طراحي شده است . اين قاب كه با استفاده از اشكال مربع ، مستطيل و دايره طراحي مي شود ، در هر حال شكلي صليبي و چليپايي دارد . بازوبند همان قاب دعاست كه براي جلوگيري از چشم زخم بر بازو مي بندند . برگ شعله اي برگ دندانه دار كشيده اي است كه شكل دندانه هاي آن تداعي كنندة زبانه كشيدن شعله هاي آتش است كه از مبدأ دور شده و باريك مي گردد . برگ ( نقشمايه ) بخشي از گياه كه از شاخه درختان و بوته ها و گل ها مي رويد و در طبيعت درانواع مختلف مشاهده مي شود . برگ در نقوش سنتي به عنوان نقشمايه داراي شكلي ويژه است كه در انواع مختلف به صورت ساده و دندانه دار ، طبيعي يا تجريدي طراحي مي شود . برگ دندانه دار برگي كه در لبه آن دندانه هايي طراح شده باشد . در نقوش ختايي برگ دندانه دار معمولاً به صورت بلند و كشيده طراحي مي شود . برگ گنگره اي اگر چه واژه برگ گنگره اي و دندانه اي به صورت مترادف به كار مي روند وليكن در واقع لبه برگ كنگره اي به چندبخش تقسيم شده كه هر بخش داراي تعدادي دندانه است . برگ مويي يا برگ چناري نمونه اي از برگ هاي گنگره اي است بن نگار خطوط و نقوش بسيار ساده و اوليه را گويند كه مجموعة « نقش » يا « نگاره » را به وجود مي آورند . معمولاً اين نام به اجراي نقوش اطلاق مي شود كه برگرفته از اجسام جامد و بدون روح است . بند برگي ساقه اي كه از يك سمت همانند برگ داراي دندانه هايي است . اين بند بيشتر وظيفة جداسازي بخش هايي از طرح را به عهده دارد . ← بند بند رومي ساقه اي كه داراي تزئيناتي رومي است و به عنوان جداكنندة بخش هايي از طرح مورد استفاده قرار مي گيرد . بند خطوط منحني و شكسته اي كه همانند شاخه و ساقة گياهان طراحي مي شوند. بند وظيفه جداسازي بخش هايي از طرح يا متصل نمودن عناصر تزييني را به يكديگر به عهده دارد . چرخش بند در نقوش اسليمي و ختايي به صورت دوار و حلزوني است و اجزاي نقش را به يكديگر متصل مي نمايد . بند اسليمي ، بند ختايي ، بند برگي بند رومي از انواع بند مي باشند . بند اسليمي ساقه اي كه اجزاء نقوش اسليمي را به يكديگر متصل مي كند و به صورت خطوط شكسته يا منحني طراحي مي شود . چرخش اين بند به صورت حلزوني است و چنگ اسليمي ياسر اسليمي ، سربند اسليمي ، پيچك ها روي آن قرار مي گيرند . بند اسليمي معمولاً از سربند اسليمي منشعب شده و در هر مرحله جدا شدن از ساقه اصلي در خلاف جهت گردش قبلي به حركت خود ادامه مي دهد . بند ختايي ساقه اي كه اجزاء نقوش ختايي را به يكديگر متصل مي كند و به صورت خطوط شكسته يا منحني طراحي مي شود . چرخش اين بند به صورت حلزوني است و انواع گل هاي ختايي ، غنچه ها و برگ ها روي آن قرار مي گيرند . بند ختايي معمولاً از گل هاي درشت ختايي يا گلدان منشعب شده و در هر مرحله جدا شدن از ساقة اصلي در خلاف جهت گردش قبلي به حركت خود ادامه مي دهد . بند ختايي برختا بي بي باف قالي ايلي باف بختياري كه با نظارت مستقيم همسر خان ( بي بي ) بافته شده است. اين قالي ها از اصالت نقش طبيعي بودن رنگ ها و تناسب و هم آهنگي متن و حاشيه برخوردار مي باشد . در اين گونه قالي ها نقوش با خطوط هندسي و شكسته بافته شده و طرح غالب درآنها لچك ترنج با ترنج تكراري است . پاره سيب ( نقشمايه ) گلي چند پر است كه شكل كلي آن به سطح مقطع سيب برش خورده شباهت دارد . اين گل معمولاً در حاشيه ها و نوارهاي باريك قالي مورد استفاده قرار ميگيرد و به صورت زنجيره اي با ساقه اي به هم متصل مي شوند . پرز ساقه گره ها پرز قالي را تشكيل مي دهند . پرز قالي محل پاخور است و طرح و نقش قالي را نشان مي دهد . پرز قالي داراي ويژگيهايي چون جنسيت ، رنگ ، ضخامت ، بلندي ، تاب و تعداد لا مي باشد و ارتفاع آن در قالي ها متفاوت است. تمايل پرز قالي را به جهتي مشخص ، خواب قالي مي گويند پرز قالي را گوشت قالي نيز مي گويند . پيشاني محراب بخش بالايي قوس محراب كه معمولاً داراي آياتي از قرآن كريم يا كتيبه هاي ديگر است . پلاس باف قالي پلاس باف قالي ، قسمت ابتدا و انتهاي قالي است كه در قالي هاي چله پنبه اي قبل از ساده بافي و از درگيري پود پنبه اي با چله بافته مي شود . اين بخش از قالي را قفل و مهر قالي نيز مي نامند . تراكم ( بافت ) فشردگي بافت و كثرت گره ها بر واحد سطح مي باشد . ← رجشمار تركيب بندي تركيب و آرايش عناصر يك تابلو به صورت يك مجموعه بصري را اصطلاحاً تركيب بندي مي گويند . در حوزه طراحي نقوش قالي ، قرار گرفتن ترنج ، سر ترنج ها ، لچك ها حاشيه ها و ساير عناصر ديگري كه در شكل دهي طرح كلي قالي مؤثرند تركيب بندي طرح را نشان مي دهند. در حوزه رنگ ايجاد يك تركيب بندي عبارت است از قرار دادن دو يا چند رنگ در كنار هم . ترمه « ترمه » پارچة نفيسي است كه از كرك مي بافند . اين پارچة پشمي بعضاً به صورت شال مورد استفاده قرار مي گيرند . نقش آن معمولاً گل و بته است و رنگ بندي محدود و شاخصي دارد . نقوش ظريف و پركار اين دستبافته ملهم از نقوش نگارگري است و از نخ هاي زرين و سيمين براي جلاي آن استفاده مي شود . در گذشته بافت ترمه درشهرهايي چون اصفهان ، يرد ، كرمان و كاشان رايج بوده است كه با توسعة صنعت نساجي ماشيني رو به افول گذاشته است . ترنج دوكي شكل ترنجي كه به شكل لوزي و مشابه با دوك ريسندگي است . اين طرح در قالي هاي نواحي غرب كشور مشاهده مي شود كه به صورت تك ترنج در نترنج پياده مي شود . ترنج اصلي ترنج بزرگتر كه ترنج يا ترنج هاي كوچكتري در آن طراحي شده است . ترنج ← ترنج مياني : ترنج در ترنج ترنجي طرحي از قالي كه متن آن فقط داراي ترنج است و لچكي ندارد . ← ترنج ترنج مركزي ترنجي كه در مركز ترنج ها قرار دارد و كوچكتر از همة آنها است . يا ترنجي كه درمركز متن قالي واقع شده است . ← ترنج ترنج خورشيدي ترنجي كه پره هاي اطراف آن تداعي كنندة اشعه هاي خورشيد است . اين ترنج را شمسه نيز مي نامند . ترنج خورشيدي يا شمسه با جزئيات بيشتر در تذهيب طراحي مي شود . ← ترنج ترنج در ترنج طرحي از قالي كه درداخل ترنج بزرگتر ترنج كوچكتري طراحي شده است . ترنج بزرگتر را ترنج بيروني و ترنج كوچكتر را ترنج مياني نامند← ترنج ترنج تو در تو يا ترنج كاسه نيم كاسه ← ترنج در ترنج ← ترنج ترنج ، ترنج طرحي از قالي كه در زمينة آن ترنج هاي متعدد قرار دارد . ← ترنج ترنج ( نقش ) محدو ده اي مشخص در مركز متن قالي كه با خطوط شكسته يا منحني از زمينة متن جدا شده است . ترنج در اشكال مختلف طراحي مي شود و معمولاً داخل آن بانقوش مختلفي از جمله نقوش ختايي و اسليمي تزيين مي شود . در برخي موارد طرح يك چهارم ترنج نيز در تزيين لچك ها ي قالي نيز مورد استفاده قرار مي گيرد ، در غير اين صورت نقوش لچك ها با نقوش ترنج هماهنگي ندارد . ترنج داراي تزييناتي چون سرترنج است كه به آن متصل مي باشد . ← ترنج تجريد در لغت برهنه كردن زمين از گياه و تنهايي را گويند . خلاصه شده ، ساده شده . در طراحي نقوش به نقوشي اطلاق مي گردد كه خلاصه شدة نقوشي از طبيعت باشند . همانند نقش بوته جقه كه تجريد شدة نقش درخت سرو سرخميده است . تخت جمشيدي طرحي از قالي كه با بهره گيري از اشكال ستون ها ،ايوان ها نقش برجسته ها يا بخشي از مناظر عمومي بناي باستاني تخت جمشيد شكل گرفته باشد . اين طرح زير مجموعة طرح هاي ابنيه اي وباستاني است . تباين رنگي : تضاد رنگ تابلويي دست بافي كه به عنوان تابلو مورد استفاده قرار مي گيرد . صرفاً براي نصب روي ديوار بافته مي شود و زيرپايي نيست . عمدتاً كوچك پارچه بوده و طرح هاي آن برگرفته از طرح هاي نگارگري ايراني با تصاويري از طبيعت بي جان است . قالي هاي تابلويي معمولاً با رجمشار بالا تهيه مي شوند تا ظرايف طرح و سايه روشن ها به خوبي پياده شوند . تار يا « چله ، تون ، تان ، تونه ، ريشه » مجموعه نخ هايي است كه بافت قالي بر روي آن ها انجام مي شود . اين نخ ها به صورت موازي و يكنواخت عمود بر تيرك سردار و زير دار بسته شده يا از دور آنها عبور كرده اند كه آماده سازي آن را "چله كشي" گويند . جنس تار معمولاً نخ پنبه اي است وليكن براي قالي هاي مرغوب وريز باف از نخ ابريشمي استفاده مي شود . در ميان روستاييان و عشاير استفاده از نخ ابريشمي براي چله رواج دارد . فاصله تارها از هم ، بستگي به نوع بافت و ظرافت قالي تغيير مي كند . تسخيري نفوذ نقوش از بخشي به بخش ديگر را اصطلاحاً تسخيري مي گويند . در برخي موارد نقوشي كه به بخشي نفوذ كرده اند به محل اصلي خود باز مي گردند . معمولاً پيشروي و نفوذ نقوش از متن به حاشيه صورت مي پذيرد . تضاد رنگ يا تباين رنگ عبارت است از اختلاف دو يا چندرنگ در برار يكديگر . اين اختلاف در هفت عنوان مورد بررسي ، تباين سردي و گرمي ، تباين تاريكي و روشنايي ، تباين وسعت سطوح از جمله آن ها است . تصويري باستاني ( نقش) طرحي از قالي كه داراي نقشي ازتصاوير آثار و ابنية باستاني ، نظير تخت جمشيد و نقش شاهنامه اي مي باشد . تصويري ( نقش) طرحي از قالي كه داراي تصويري از صورت يا پيكره انسان ، حيوان يا ابينه تاريخي و منظره باشد كه به صورت طبيعي طراحي شده است . اين تصاوير را مي توان در بخش هاي مختلف قالي ، چون متن ، حاشيه پهن و لچك ها طراحي نمود . تقارن طولي : تقارن تقارن عرضي : تقارن تقارن قطري :قرينه بودن نقوش بر اساس قطر اشكالي چون مربع ، لوزي ، دايره . تقارن قرينه بودن اشكال و نقوش نسبت به محوري افقي يا عمودي و مورب را گويند . خطي فرضي كه نقوش طرفين نسبت به آن قرينه هستند را محور تقارن مي نامند . اكثر طرح ها و نقوش قالي داراي محور تقارن طولي ، عرضي يا طولي عرضي مي باشند . تلفيقي از انواع طرح هاي قالي است كه از تركسب چند طرح اصلي به دست مي آيد . طرح ترنج دسته گلي ، لچك ترنج تصويري ، لچك ترنج ماهي در هم از جملة آن ها است . تمام پشم فرش دستبافي كه جنس تار و پود و پرز آن از نخ پشمي باشد . تمام ابريشم فرش دستبافي كه جنس تار و پود آن ازنخ ابريشم باشد . جانمازي ( طرح ) جانمازي يا سجاده اي ، قاليچه اي است با طرح ويژه كه طرح محرابي از ويژگي آن است و بر روي آن نماز مي گذارند . در طرح اين قاليچه اسامي متبرك و آيات قرآني نيز استفاده مي شود . معمولاً در طرفين قوس محراب محلي براي قرار گيري دست ها درهنگام سجده در نظر گرفته مي شود. ودال گل :آينا گل جلد قرآني طرحي براي قالي كه برگرفته از طرح هاي مورد استفاده در تزيينات جلد قرآن است . طرح معمولاً به صورت لچك ترنج استكه ترنج آن به صورت شمسه اي چند پر طراحي شده است . جلد سازي سنتي ساخت جلد كتاب به شيوة سنتي كه تزيينات آن به صورت لچك ترنج يا لچكي طراحي شده و به شيوه هاي سوخت يا نقاشي روي چرم اجرا شده است . چنگ اسليمي سراسليمي يا چنگ اسليمي يكي از اجزاء نقوش اسليمي است كه به صورت دو بازوي منشعب شده روي بند اسليمي قرار مي گيرد و انواع مختلفي دارد چله :تار چاي دان : سماوري چليپا يا « صليب » شكلي است كه تقاطع دو پاره خط عمودي وافقي حاصل مي شود . طرح چليپا داراي مفاهيم مختلفي چون گردونة خورشيد يا مهر ، نماد آتش و ناهيد ، چهار سوي جهان يا چها رعنصر اوليه يعني آب ، آتش ، باد و خاك است . نقشي كه از شكلي صليب تبعيت كند نيز چليپايي مي گويند . در خوشنويسي ، خط نوشته هايي را كه به صورت اريب (مورب) نوشته شده اند را نيز چليپا گويند . چهار اسليمي تركيبي از چهار سراسليمي يا چنگ اسليمي كه بند آن ها از مركز نقش منشعب شده اند و شكلي چليپايي يا صليبي بوجود آورده اند و معمولاً اين نقش با نقوش ختايي تزيين مي شود . چهار ترنج طرحي كه داراي چهار ترنج بوده و ترنجها در امتداد محور تقارن طولي قالي قرار دارند . در اين طرح شكل ترنج معمولاً به صورت لوزي ، شش ضلعي ، يا هشت ضلعي است . نقوش طراحي شده در درون ترنج ها نيز بسته به ذوق و سليقة بافنده ، از تنوع خاصي برخوردار است . نام چهار حوض و چهارآينه نيز در بين ايلات و عشاير افشار و قشقايي متداول است . حاج خاتمي طرحي از قاليچه هاي هزار گل ، مشهور به ناظم كه دسته گلهاي متعدد به صورت دسته اي در منظر ديد بيننده قرار گرفته است . تركيبي از عناصر تزييني چون سروهاي كنارة متن ، قوس محرابي ، تعلبكي ها درلچك ها ، گلدان و زير گلداني و شاخ هاي شكسته و پر گل و استفاده از رنگ بندي لاجوردي و زرد طلايي ، همگي از شاخصه هاي طرح ناظم است . اين طرح به دو صورت يك سر ناظم و دو سرناظم است . طرح يك سر ناظم شكلي محرابي دارد و طرح دو سر ناظم به صورت نقشة يك چهارم طراحي شده است . طرح ناظم به دستور و زير نظر زنان بزرگ قشقايي و با اعمال سليقه ايشان بافته شده است . اين طرح در بين بافندگان همدان نيز رواج دارد . حاشيه ( نقش ) بخشي از قالي كه متن را احاطه كرده است . در اين بخش نوارهاي پهن و باريكي طراحي مي شود كه همچون قابي زيبا ، نقش و نگار متن قالي را در بر مي گيرد و بر زيبائي آن مي افزايد . حاشيه ها ازاهميت خاصي برخوردارند و در قالي ها به تعداد متفاوت طراحي مي شوند كه تعداد 3 و 5 متداول است . حاشيه مياني در مقايسه با ساير حواشي پهن تر در نظر گرفته مي شود . حاشيه پهن حاشيه اي كه درميان حواشي باريك طراحي مي شود و حاشية اصلي قالي محسوب مي گردد . هماهنگي نقوش اين حاشيه با نقوش متن قالي نشان از حسن سليقة طراح يا بافندة ذدهني باف دارد . در برخي موارد در ميان نقوش اين حاشيه كتيبه اي طراحي مي شود كه درخصوص قالي اطلاعاتي نظير : نام سفارش دهنده ، بافنده ، سال بافت ، محل بافت و غيره درج مي شود . بافندگان تركمن اين حاشيه را «اعلم» يعني دست نوشته را بايستي مشاهده كرد گويند. حاشيه اصلي(نقش) :حاشية پهن - حاشية بزرگ - حاشية مياني حاشية باريك به حاشيه هايي اطلاق مي شود كه در طرفين حاشية پهن قرار دارند . اين حاشيه را حاشية فرعي يا كناري نيز مي گويند. حاشيه كوچك :حاشيه باريك حاشيه بيروني :اولين حاشيه بعد از كناره و لوار قالي حاشيه دروني :اولين حاشيه از طرف متن قالي حوض ( نقش ) همان طرح آب نما است با اين تفات كه بدون جوي آب است . حوض طراحي شده معمولاً سطحي محدود دارد و چهار خيابان مشجر نيز دراطراف آن مشاهده مي شود . حصيري باف نوعي بافت است كه الياف تار و پود به صورت يك در ميان زير و رو شده و از لابه لاي يكديگر عبور مي كنند . شيرازة برخي از قالي ها خصوصاً قالي هاي تخت بافت به صورت حصيري باف هستند . حيوانات افسانه اي ( نقشمايه ) طرحي از حيوانات افسانه هاي چون سيمرغ ، اژدها ، شير بالدار ختايي ( نقش ) از جمله نقوش گياهي سنتي است كه ساقه اي حلزوني شكل دارد و انواع گل و برگ بر روي آن قرار گرفته است . انواع گل هاي شاه عباسي ، گل اناري ، برگ مويي و برگ هاي متنوع دندانه دار ، شعله اي و غنچه هاي گوناگون از جمله عناصر تشكي دهندة اين نقش مي باشند . برخي اين نقوش را به شهري در چين به نام « ختا » نسبت داده اند و برخي ديگر معتقدند كه به علت آنكه اين نقوش در جهت خلاف حركت بنداسليمي طراحي مي شود نام « ختايي » را بر آن نهاده اند . خشتي طرح كلي متن حاشية قالي كه از خشت هاي مربع شكل تشكيل شده است . دراين طرح خشت ها يا قاب هاي مربع شكل با گل و برگ ، مناظر و ساير نقوش تزيين مي شود . خشتي مجلسي همان طرح خشتي است كه د رداخل خشت ها يا قاب هايمربع شكل منظره و يا مجلسي از يك داستان به تصوير كشيده شده است . خط كوفي- معقّدي نوعي ازخط كوفي كه داراي تزيينات و بندهاي گره خورده اي است . اين نوع خط در كاشي كاري ، گچ بري و قالي بافي خصوصاً در متن و حواشي قالي هاي سجاده ه اي كار برد دارد . اين خط به نام خط ( مقفّل ) يا ( قفلي ) نيز معروف است . خورشيد آريايي خورشيد آريايي يا گردونة خورشيد ، نشانة آريايي معروف به « سواستيكا » از كهن ترين نقشمايه هاي باستاني است كه در اكثر تمدن هاي كهن يافت مي شود . در چين علامت شادكامي و خوشبختي و در ايران و هند ، مظهر و نشانة نمادين خورشيد بوده است . از قديمي ترين دستباف ايراني كه اين نشانه در آن بهكار رفته ، پارچه اي است از دوران اشكانيان كه از گورهاي خمره اي درشهرستان گيرمي در استان اردبيل به دست آمده است . ← تصوير دارد . درختي ( نقش ) طرح از قالي كه درخت نقشماية اصلي آن است . طرح با استفاده از نقوش درختي در صدد القاء بلندي ، طراوت و تازگي ، باروري ، ثمر بخشي و طول عمر است . درشت باف فرش دستبافي كه رجشمار آن كمتر از 25 رج باشد . اين گونه قالي ها با استفاده از نخ پشمي ضخيم بافته شده اند لذا ريشة گره ها ضخبم و تعداد گره ها در5 /6 يا 7 سانتي متر كمتر از 25 عدد خواهد بود . درناق گل نقشمايه اي ازقالي تركمن كه در ميان ايل يموت رايج است . اين نقش كه شبيه به ناخن مي باشد اغلب در نوارهاي باريك جداكنندة حواشي و طرة متن و لوار قالي كاربرد دارد . دورگيري نقش ها خطوط محيطي نقش ها كه با خطوط نازك و ضخيم پياده شده است . اين عمل را « سياه قلم » و يا قلم گيري نيز مي نامند . ذهني بافي بافتن قالي بدون استفاده از طرح و نقشه را ذهني بافي مي گويند . اين روش درميان بافندگان ايلات و عشاير و روستاييان متداول و مرسوم است . بافندة ذهني باف با توجه بهنقشمايه هاي بومي كه از قبل در ذهن دارد و يا اشكال اشيايي كه در پيرامون خود مشاهده مي كند ، بافت قالي را به انجام مي رساند . آداب و رسوم و باورهاي بومي تأثير بسزايي در شكل گيري نقش هاي ذهني دارد . ربعي سعدي ( نقش ) : سعدي رودري : پرده اي رجشمار ميزان تراكم گره هاي قالي در يك شانزدهم ذرع را رجشمار گويند . اگر واحد طول قديم تبريز ( ذرع ) 112 سانيتمتر درنظر گرفته شود ، تعداد گره ها در 7 سانتي متر شمارش مي شود و اگر واحد طول قديم اصفهان ( ذرع ) 104 سانتيمتر درنظر گرفته شود تعداد گره ها در 5/6 سانتيمتر شمارش مي گردد . بنابر اين توجه به اندازة يك ذرع ، مبناي محاسبة رجشمار متغير خواهد بود . رجشمار يك قالي مي تواند معياري براي ريزبافي و با درشت بافي باشد. روناس گياهي است كه از ريشة آن قرمز روشن به دست مي آيد . برگ آن خوراك دام است . ريشة اين گياه كه ضخيم و بافتي نرم دارد ، اكسيژن را خود جذب كرده و به رنگ قرمز درمي آيد . معمولاً در اواخر پاييز ريشة اين گياه را از خاك بيرون آورده و عمليات آماده سازي آن براي استفاده در رنگرزي انجام مي شود . روناس نوعي رنگ قرمز روشن كه از ريشة گياه روناس به دست مي آيد . اين رنگ به عنوان رنگ زمينة متن و حاشيه قالي كاببرد دارد . ريزه گل ( نقشمايه ) گل هاي كوچك و ظريف كه معمولاً د رحواشي قالي يادر اطراف اشكال و نگاره هاي اصلي متن به صورت مجزا و يا پيوسته طراحي مي شوند . رنگ هاي گرم مجموعه رنگ هايي كه بيشترين ماية رنگي آن رنگ قرمز باشد . انواع رنگ قرمز ، نارنجي ، بنفش مايل به قرمز ، زرد از جمله رنگهاي گرم مي باشند كه القاء كنندة جنب و جوش و حركت و گرمي و حرارت است. رنگ هاي سرد مجموعه رنگ هايي كه بيشترين ماية رنگي آن رنگ آبي است . انواع رنگ آبي ، سبز و بنفش متمايل به آبي از جمله رنگ هاي سرد مي باشند كه القاء كنندة سكوت و آرامش و خنكي و سردي است . زيرخاكي طرحي از قالي كه اشياء موزه اي و زير خاكي نظير ظروف سفالين از جمله كاسه ، كوزه ، قدح و گلدان و آثار فلزي و ساير اشياء قديمي در آن طراحي شده باشد . يكي از ويژگيهاي طرح زير خاكي استفاده از خط نوشته هايي به زبان ميخي ياكوفي است . سر اندازي يا « كلگي » كناره اي است كه در ابعاد 3 ×5/1 يا 6×2 يافته شده كه به عنوان تكميل كنندة ساير مفروشات در بالاي سر آن ها گسترده مي شود درواقع سرانداز يكي از پنج قطعه فرش دستبافي يك دست فرش ) است كه مكاني را مفروش مي سازند . اين كناره به صورت مستقل نيز مورد استفاده قرار مي گيرد . سراسري طرحي از قالي كه بخش هاي قرينه و تكراري نداشته لذا نقشة آن مي بايست به صورت تمام متن قالي معمولاً به صورت سراسري نقشة حاشيه عموماً واگيره اي است . طرح شكارگاه ودرختي ازجمله طرح هاي سراسر مي باشند . سرترنج شكل كلي آن همانند سربند اسليمي است و دربالا و پايين ترنج قرار گرفته و به آن متصل است . سر ترنج در نواع مختلف نظير سر رنج گلداني ، سرترنج كله گاوي يا هيكل سرترنج تبرزيني طراحي مي شود . داخل سرترنج نيز با نقوش مختلفي چون نقوش ختايي و اسليمي تزيين مي گردد . سرترنج گلداني سرترنجي است به شكل گلدان كه شاخه هاي گل و برگ در آن قرار دارد سرترنج كله گاوي سرترنجي است به شكل هندسي كه شكل كلي آن مشابهتي با سرگاو دارد سرترنج هيكل :سرترنج كله گاوي سردار جنگلي ( طرح ) طرحي از قالي هاي يزدي كه از مشخصه هاي بارز آن جداسازي بخشي ازمتن به وسيلة نوار نسبتاً پهن است . داخل اين محدوده و اطراف آن به وسسيلة نقوش اسليمي و ختايي تزيين شده است . تركيب بندي طرح به صورت لچك ترنج بوده و از لحاظ رنگ بندي مشابه قالي هاي كرماني است . سعدي ( نقش ) يا « ربعي سعدي » از طرح هاي قالي بيرجند خصوصاً ناحية ( مود ) است . اين طرح كه به نام طراح آن نامگذاري شده از حدود سال 1300 هجري شمسي رايج شده است . از ويژگيهاي اين طرح ، ترنج بزرگ شمسه اي آن است كه معمولاً شانزده پر دارد و به ترنج سعدي معروف است . اين ترنج داراي سر ترنج هاي بزرگي است كه در بالا و پايين آن قرار گرفته اند . نقشة اين طرح به صورت يك چهارم تهيه مي شود كه تركيب بندي آن لچك ترنج است . سروي ( نقش ) نقشي از قالي كه نقشمايه اصلي و شاخص آن طرح حقيقي يا ساده شدة سرو باشد . نقش سرو از نقوش باستاني ايرانيان است كه نقش بوته جقه نيز با الهام از آن طراحي شده است . اين نقش القا كنندة راست قامتي ، استقامت و استحكام مي باشد . از طرح هاي سروي مي توان سرو گلداني ، سرو گلزار ، سرو منقش را نام برد . سياه قلم :دورگيري نقش ها را سياه قلم گويند . سلسله اي ( نقش ) :زنجيره سماوري ( نقش ) قنداني يا چاي داني ، نقشي است مشابه با شكل سربند اسليمي كه شباهتي با سماور يا چاي دان دارد . اين نقش كه توسط دو چنگ اسليمي طراحي مي شود معمولاً در حاشية پهن و در كنار ساير نقوش تكرار مي شود . طراحي اين نقش به صورت هندسي و گردان امكان پذير است . استفاده از اين نقش در مناطق مختلف به ويژه آذربايجان ، كردستان ، خراسان و اراك متداول است . سه ترنج طرحي از قالي كه در زمينة متن آن سه رنج طراحي شده است كه در امتداد محور تقارن طولي قالي قرار دارند . نقوش داخل ترنج ها مشابه يكديگر و يا متفاوتند . اين ترنج ها مي توانند در رنگ زمينه نيز با يكديگر متفاوت باشند . سيمرغ ( نقش ) سيمرغ از جمله پرندگان افسانه اي كه نقش آن در كنار اژده ها طراحي شده است . در اين نقش سيمرغ در حال ستيز با پليدي هاي اژدها است . استفاده از اين نقش در طرح قالي هاي اكثر مناطق خصوصاً اصفهان تبريز و قم متداول است . شاخه شكسته خطوط شكسته و هندسي كه شكل شاخة شكستة درخت را تداعي مي كند و بر خلاف حركت دوار ساقه ختايي و اسليمي به صورت خطوط مستقيم و زاويه دار طراحي مي شود . شانه محراب طاق نماي محراب كه بر بالاي ستون هاي محراب قرار گرفته است . دو طرف قوس محراب كه معمولاً با عباراتي تزيين شده است . قاليچه قالي كوچك ، دستبافي پرزدار كه مساحت آن كمتر از شش متر مربع باشد . پادري يا تو دري ، پشتي ، ذرع و نيم و سرانداز قاليچه محسوب مي شوند . گلداني ( طرح ) طرحي از قالي كه جهت قرار گيري نقشمايه هاي آن به گونه اي است كه بهترين حالت براي مشاهده نقوش مشاهدة آنها از يك سمت مي باشد . طرح هاي درختي ، محرابي و جانمازي از جمله طرح هاي يك طرفه مي باشند . واگيره محدوده اي از نقش كه قابل تكرار در سطح باشد . واگيره را مي توان براي تكرار در طول و عرض متن و يا حاشيه هاي پهن و باريك طراحي نمود . هر واگيره بر اساس نوع كاربرد و شيوة تكثير و تكرار ، داراي ويژگي خاصي است . نقشة واگيره معمولاً به صورت نقشة شطرنجي و يا قطعه اي از قالي بافته شده دراختيار بافنده قرار مي گيرد . طرح ماهي درهم از جمله طرح هايي است كه به وسيلة تكرار واگيره اي مشخص شكل مي گيرد . واگيره به نام هاي ديگري چون الگو ، راپورت و اورنگ نيز متداول است . كله قوچي ( نقشمايه ) طرحي هندسي از دو شاخ قوچ كه با صلابت به طرفين متمايل شده است . اين نقشمايه به شكل هاي مختلف طراحي مي شود كه نوع متداول آن معمولاً در تزيين حاشية باريك مورد استفاده قرار مي گيرد . كلاه فرنگ ( نقش ) سبك و طرح ساختمان هاي دورة قاجار است كه در قسمت فوقاني آن ها لبه هايي براي جلوگيري از ريزش باران تعبيه مي گرديد و ساختمان در بالاي اين لبه حالت گنبدي يا كلاه بوقي به خود مي گرفت . طرح برخي از قالي ها نيز كه داراي ترنج هاي تودر تو مي باشد طرح كلاه فرنگ را تداعي مي كند . كناره دستبافته اي كه با عرض باريك و طول بلند است كه براي مفروش نمودن بخشي از اطاق يا راهروها و پله ها مورد استفاده قرار مي گيرد . در يك دست قالي ، دو تخته قالي راكه در طرفين قطعه اي به نام « ميان فرش » قرار مي گيرند نيز كنارةگويند . در مناطق اراك و نايين به بخش ساده باف قالي نيز كناره مي گويند . گلدان ( نقش ) نقش گلدان از جمله نقوش مورد استفاده در يرح هاي قالي است كه به صورت واحد و يا تكرار شده در بخش هاي مختلف قالي چون متن ، لچك ، حاشيه ها ديده مي شود . درون گلدان ها معمولاً با دسته اي از گل و برگ پر شده است ← گلداني هوبره پرنده اي است كه به عنوان نقشمايه در قالي هاي عشايري مورد استفاده قرار مي گيرد . اين پرنده از راستة بلند پايان است كه جثه اي بزرگ و زيبا دارد و پرهايش به رنگ زرد متمايل به خاكستري است . هشت گل بوته ( نقش) از تكرار هشت بار ، نقش بوته جقه به صورت دوراني شكل هشت گل بوته به دست مي آيد . اين نقش مي تواند از تكرار بوته ها ي متعدد در محيط دايره و يا به اشكال ديگر نيز به دست آيد . كاربرد اين نقوش در طرح هاي قالي سنه كردستان متداول است . هوشنگ شاهي طرحي تصويري است كه در آن ( هوشنگ شاه ) در حالات مختلف به تصوير كشيده شده و نام او در كتيبه اي با اشكال هندسي كه در بالاي قالي طراحي شده است به چشم مي خورد . يموت گل :آينا گل كومه اي ( طرح ) :دسته گلي لچك از جمله اجزاء مهم در يكي از انواع طرح هاي قالي است . جايگاه آن در چهار گوشة متن قالي مي باشد و شكلي مثلثي دارد . در برخي موارد شكل كلي و عناصر تزييني آن دقيقاً مطابق با يك چهارم طرح ترنج قالي است . تناسب اندازة لچك و ترنج در طرح هاي مختلف متفاوت است . گلين پارماق يا « انگشت عروس » نقشمايه اي است كه از تكرار شكل مستطيل يابيضي هاي كشيده تشكيل شده است . اين نقش در حاشيه هاي قالي هاي تركمن بافته مي شود. گروس طرح قالي هاي بيجار كه اغلب ماهي درهم است و منتسب به گروس نام محلي در كردستان است . گره ( بافت ) پيچش نخ پرز با ترتيبي خاص به دور تارها را گره گويند . گره زدن و ايجاد نقش به وسيلة آن ها ، اساس كار قاليبافي است . گره ( انواع ) گره داراي انواعي است . بافندگان قالي نخ پرز را به گونه هاي مختلف بر تارها گره مي زنند كه مهمترين انواع گره بر دو گونه است : الف . گره متقارن – در اين نوع گره نخ پرز به دور هر دوتار زير و رو مي پيچد وشكلي متقارن به وجود مي آورد . ب . گره نامتقارن – در اين نوع گره نخ پرز فقط به دور يك تار مي پيچد وشكلي نامتقارن به وجود مي آورد . نا متقارن ( گره) اين نوع گره به گره فارسي نيز معروف است . در اين نوع گره نخ پرز به درو يكي از تارها مي پيچد لذا شكلي نامتقارن به وجودمي آورد . اين گره بين بافندگان نواحي خراسان ، قم ، اراك ، اصفهان ، كرمان ، مناطق ديگر رايج است . متقارن (گره ) اين نوع گره به گرة آذري ( تركي ) نيز معروف است . در اين گره ، نخ پرز به دور هر دو تار زير و رو مي پيچد و شكلي متقارن بوجودمي آورد . اين گره از استحكام بيشتري برخوردار است و بين بافندگان شمال غربي و غرب كشور و برخي از عشاير فارس و بعضاً در خراسان و كرمان متداول است . نيمه عرضي قالي نيمي از بخش بالايي يا پاييني قالي كه به وسيلة محور تقارن عرضي از نيمة ديگر جدا شده است . نيمة طولي قالي نيمي ازقالي كه به وسيلة محور تقارن طولي قالي از نيمة ديگر جدا شده است . نيم ترنج نقشي از يك نيمة طولي يا عرضي ترنج است . نيم ترنج معمولاً در كناره هاي متن قالي طراحي مي شود . نيلوفر آبي يا ( نخل باد بزني ) ، نقشي از گل نيلوفر آبي است كه استفادة از آن به عنوان يك عنصر تزييني از دورة هخامنشي متداول بوده است . شكل ظاهري آن به صورت دايرة ناقص است و گل هاي شاه عباسي تكامل يافتة اين نقش مي باشند . نوار از دو خط موازي كه معمولاً از هم فاصلة كمي دارند تشكيل شده است و به عنوان جدا كنندة بخش هاي مختلف طرح قالي مورد استفاده قرار مي گيرد . نوار ها با خطوط راست و منحني طراحي مي شوند . نوارها به عنوان جداكنندة حاشيه ها ازهم و يا سازندة شكل كلي لچك و ترنج و جداسازي اين بخش ها از متن قالي كاربرد دارند . نوار برگدار نواري كه يكي از خطوط ان به صورت كنگره هاي برگ طراحي شده باشد . نوار دندانه دار نواري كه يكي از خطوط آن به صورت مضرّس و هفت و هشت طراحي شده است نوار كتيبه دار در برخي موارد عرض نوارهاي جداكننده به اندازه اي است كه قاب هاي به شكل مستطيل ، لوزي ، موج ، شمسه را در خود جاي داده و معمولاً با اشعار ، آيات قرآني و عبارات و جملات مورد نظر تكميل شده است. نگاره يا ( نقش) مجموعة نقش مايه هاو بن نگاره هاي يك نقش را گويند . تركيبي از نگاره هاي مختلف نظير نقوش گياهي ، حيواني ، انساني تشكيل دهندة طرح قالي است . نقشه نقشة قالي دستورالعمل اجرايي بافت است . طرح قالي روي كاغذهاي شطرنجي پياده شده و رنگ آميزي و نقطه گذاري مي شود . معمولاً نقشه هاي حاشيه ، متن و يا واگيره ها به صورت جداگانه در اختيار بافنده قرار مي گيرد . نقشة قالي به صورت هاي مختلف چون سراسري ، يك دوم ، يك چهارم و واگيره اي طراحي مي شود . در برخي مناطق دستورالعمل بافت عبارت است قطعه اي از قالي بافته شده كه به صورت الگو مورد استفادة بافنده قرار مي گيرد نقشه بافي بافتن قالي بر اساس نقشة ازقبل تهيه شده . استفادة از نقشه معمولاً به وسيلة بافندگان شهري و يا كارگاه هاي بزرگ قاليبافي مورد استفاده قرار مي گيرد . نقشة سراسري نقشه اي از طرح قالي كه بخشي تكراري و قرينه ندارد و براي كل قالي نقشه اي تمام و سراسري تهيه شده است . اين گونه نقشه ها براي طرح هاي منظره اي ، باغي ، مجلسي ، درختي و امثال آن تهيه مي شود . در برخي موارد نيز نقشة متن قالي به صورت سراسري است در حاليكه نقشة حواشي به صورت واگيره اي تهيه شده است . نقشة يك دوم نقشه اي است كه طرح نيمة طولي يا عرضي قالي را نشان م يدهد . و بافت قالي بر اساس آن انجام مي گيرد . در واقع طرح نيمة ديگر قالي قرينة نيمه اي خواهد بود كه طرح آن تهيه شده است . نقشة يك چهارم نقشه اي است كه يك چهارم از طرح كلي قالي را نشان مي دهد و بافت قالي بر اساس آن انجام مي شود . در واقع طرح قالي داراي محور تقارن عرضي و طولي است . لوار بخش ساده بافي شده كه دور تا دور قالي و درحد فاصل شيرازه و حواشي است . اگر چه اين بخش معمولاً به رنگ زمينة متن و يا زمينة حاشية پهن ساده بافي مي شود وليكن در برخي از قالي ها از جمله قالي هاي عشاير فارس با نقوشي ظريف و ساده نظير نقوش هندسي و عروسكي نيز همراهي مي شود . قوس محرابي شكل نقش قوسي كه به شكل محراب طراحي شده است . معمولاً دو ستون يانيم ستون در زير قوس طراحي مي شودكه نگهدارندة طاق نماي محراب مي باشد . محل قاليچه هاي بافت اطراف شهر محلات و اراك از جمله مشك آباد به نام محل معروف است . در قديم منطقه اي به اين نام وجود داشته قاليهاي آن مشهور و مركز داد وستد بوده است . كلگي نوعي قالي كم عرض ولي كوتاهتر و پهن تر از كناره . سرانداز را كه يكي از پنج قطعه قالي ( دست فرش ) است نيز كلگي نامند . گلداني دو طرفه ( طرح ) طرحي از قالي كه معمولاً نقشة آن به صورت يك دوم تهيه مي شود . در اين طرح در بالا و پايين متن قالي گلدان هايي قرار دارند كه نسبت به هم قرينه هستند . در نتيجه از دو سمت بالا و پايين قالي گلدان ها قابل مشاهده هستند . طول قالي جانبي از قالي كه موازي تارهاي آن است و درازاي آن از عرض قالي بيشتر است . در موارد استثنايي نظير قاليچه هاي تابلويي طول قاليچه همسو با پودها و عمود بر تارها مي باشد . عرض قالي جانبي از قالي كه عمود بر تارهاي آن و همسو با پود ها است و درازاي آن كمتر از طول قالي است . درموارداستثنايي نظير قاليچه هاي تابلويي عرض قاليچه در راستاي تارها مي باشد . گرفت و گير درگيري و جنگ و جدال حيوانات گوناگون و بعضاً جدال انسان و حيوان را گرفت و گير گويند . اين درگيري معمولاً بين حيواناتي از قبيل شير و گاو ، شيردال و گوزن ، شير و پلنگ ، اژدها و سيمرغ ، ( حيوانات افسانه اي ) شير و آهو و .... واقع مي شود و حيوانات به گونه اي طراحي مي شوند كه پنجه بر اندام هم انداخته و بعضاً دندان هاي تيز خود را بر بدن حريف فرو برده اند . اين نقش از نقش برجسته هاي دوران هخامنشي الهام گرفته شده كه شير به عنوان نمادي از خير بر اندام گاو كه نمادي از پليدي است جنگ انداخته است در دوران صفويه اين طرح به اوج خود رسيد و در اغلب هنرهاي دستي چون قالي ، پارچه ، قلمزني و ... خودنمايي كرد . گلچه گل هاي كوچكي كه در ميان نقوش اصلي طراحي مي شوند . گلچه ها معمولاً داراي سه تا هشت گلبرگ مي باشند و به عنوان نقشمايه در تزيين نوارهاي جداكنندة حواشي نيز مورد استفاده قرار مي گيرند . لانه پرستويي ( طرح ) طرحي از قالي اصيل سنه كردستان كه از تكرار لانة پرستو و دسته گلها يا گلدان هاي تكرار شده در سراسر متن تشكيل شده است . لچكي طرّه دار طرحي از قالي كه فاقد ترنج است و لچك هاي آن داراي طرّه مي باشد . مراجع شود لچكي طرحي از قالي كه فاقد ترنج باشد و متن آن فقط داراي چهار لچك است . لچكي تسخيري طرحي از قالي كه فاقد ترنج است و نقوش حواشي يا لچك هاي آن به صورت تسخيري طراحي شده است . مراجعه شود به ← تسخيري طرّه در معناي لغوي ، زرشته مويي را گويند كه در كنارة گوش ها آويزان باشد . به امتداد لچك هاي قالي طرّه ميگيوند . در نتيجه لچك هايي كه داراي زائده هايي در امتداد طول يا عرضي قالي باشند ، لچك هاي طرّه دار ناميده مي شوند . همچنين به نوار باريكي كه دراطراف متن يا لوار قالي طراحي شده باشد نيز طرّه مي گويند . طرّه دار طرحي از قالي كه لچك هاي آن داراي طره باشد ظل السلطاني ( طرح ) طرحي از قالي ايران كه عمدتاً در اراك و فراهان و ملاير و ابر كوه و آباده بافته مي شود و منسوب به نمونه اي از طرح قالي است كه براي ظل السلطان فرزند بزرگ ناصرالدين شاه قاجار بافته شده است . اين طرح از واگيره اي با نقش گلدان پر گل شكل گرفته كه درمتن قالي تكرار شده است . فرش كلمه اي است عام و به آنچه كه بر زمين گسترده شود اطلاق مي شود . در بين عامه فرش به زير اندازي گفته مي شود كه با مواد اولية طبيعي يامصنوعي به صورت دستي يا ماشيني بافته شود . اگر چه گليم ، پلاس ، نمد، جاجيم و امثال آن نيز به عنوان فرش براي قالي دستباف يا ماشيني استفاده مي شودكه ويژگي مهم آن پرز داشتن است . عروسكي شكل تجريد شده انسان كه بيشتر در قاليهاي عشايري خصوصاً گبه كه نوعي قالي درشت باف است استفاده مي شود . نقوش عروسكي داراي رنگ هاي متنوع و شاد بوده و به صورت ساده طراحي شده است . شيردال نگاره اي باستاني است كه از دوران تمدن بابلي ها و سومري ها به دوران هخامنشي منتقل شده و نمادي از خداي نگهبان در براب شر و پليدي است . اين نگاره ، نقش حيواني است كه نيمي از آن در هيبت شير و نيمي ديگر شباهتي به يك پرندة افسانه اي بالدار دارد . در زبان لاتين به آن گريفتن (GRIFINE ) مي گويند . شكوفة پنج پر ( گل پنج پر ) نقشي متداول از گلي كه داراي پنج گلبرگ است . اين نقش در اكثر مناطق بافت قالي مورد استفاده قرار مي گيرد و اغلب در حواشي و نوارهاي باريك جداكنندة حواشي و يا در اطراف عناصر تزييني موجود در متن قالي مورد استفاده قرار مي گيرد . شكري ( نقش ) نقشي است از حاشيه قالي كه ساقه اي مواج داردكه با حركت به سمت چپ و راست حاشيه ، فضاهايي ذوزنقه اي بوجود آورده است . بخش هاي ذوزنقه اي نيز باگل و برگ خصوصاً گل هاي سرخ تزيين مي شوند . زمينة اين حاشيه معمولاً به رنگ شكري ( سفيد استخواني ) است . شكارگاه ( طرح ) از طرح هيا زيبا و رايج درقالي است كه زا دوران صفويه باقي مانده است . از ويژگيهاي اين طرح وجود مناظر طبيعي ، جنگل ، چمنزار و مزغزار است كه سواراني با لباس هاي فاخر با به همراه داشتن تير و كمان و نيزه در تعقيب شكار مي باشند . اين طرح قبل از آنكه بر روي قالي پياده شود در مكاتب مختلف نگارگري به اوج خود رسيده است . طرح گرفت و گير نيز بعضاً به عنوان عناصر طرح مشاهده مي شود شرابه آويزه هاي متعدد كه از چلچراغ يا قنديل آويخته باشند . اين آويزه ها همچنين مي توانند از كلاله ها سرترنج ها يا ساير نقشمايه ها نيز آويزان باشند . شاه عباسي ( طرح ) طرحي از قالي كه از تلقين انواع گل شاه عباسي و شاخ و برگ ختايي به وجود مي آيد . اين نقوش به طرح كلي قالي كه به صورت لچك ترنج يا افشان طراحي شده است . اصالت ويژه اي يم بخشد و اوج هنر دورة صفوي را ياد آور مي شود قنديل ( نقش ) شمعدان يا چلچراغي كه بوسيلة زنجير از سقف آويزان است . استفادة از قنديل درطرح هاي محرابي خصوصاٌ طرح هاي آناتولي متداول است . قرينه سازي ايجاد طرح و نقش به صورت قرينه نسبت به محور افقي يا عمودي . اين شيوه درطراحي نقوش قالي متداول بوده و نقشه هاي يك دوم و يك چهارم نمونه هايي بارز از قرينه سازي است . قرمزدانه حشره اي است شبيه به كفشدوزك كه داراي گونه هاي مختلفي از جمله مكزيكي ، لهستاني ، هندي و ... مي باشد . خشك شدة آن را مي سايند و از آن رنگ قرمز خوش رنگي به دست مي آورند . در زبان فارسي اين حشره به « كرم رنگ رزان « و در مناطق كرمان و خراسان بهنام « لاك » يا « قرمز دانه لاكي » معروف است . باغي ( طرح ) طرح باغي يا بوستاني برگرفته از باغات دوران اسلامي به ويژه دورة صفويه است كه در آثار هنري نگارگري و هنر قاليبافي به نحو شايسته اي مصور شده است . اين طرح حوضي درميان دارد و اطراف آن به وسيلة جوي هاي آب به بخش هايي تقسيم شده و مزيّن به درخت و گل وسبزه است . در برخي موارد نقش پرندگان نيز با آن تلفيق شده است . اُرنك واژه اي آذري است كه به قطعه اي از قالي بافته شده اطلاق مي شود كه به عنوان نقشة قالي مورد استفادة بافنده قرار مي گيرد . اُرنك ميتواند قسمت هاياساسي قالي را چون طرح و نقش متن يانقوش حاشيه هاي پهن و باريك و نوارها را نشان دهد . ساقه شكسته : هندسي توساغي نقشي هندسي است كه به علت شباهت آن با لاك پشت در زبان آذري به آن توسباغي مي گويند . در برخي مناطق به نقش سماوري نيز كه درحاشية پهن قالي استفاده مي شود نيز توسباغي گفته مي شود . اين نقش درحاشية اكثر قالي هاي منطقة كردستان و ايلات افشار ، خصوصاً حاشيه هاي طرح اصيل ماهي در هم استفاده مي شود . چهاربازويي نقشي كه شكل كلي آن بر اساس نقش چليپا و به صورت متنوع طراحي مي شود و ويژگي مهم آن داشتن چهار بازو است كه در چهار جهت طراحي شده است . اين نقش در مناطق مختلف ايران رايج است . حلزوني ساختار هندسي چرخش دوار بند اسليمي و بند ختايي كه به صورت مارپيچ طراحي شده و دايره هاي آن هر قدر كه به مركز نقش نزديكتر مي شوند كوچكتر مي گردند . خرچنگي ( نقش ) نقوشي از قالي كه مشابهتي با شكل كلي خرچنگ دارد . اين نقوش در متن و حواشي قالي به كار مي رود و معمولا ًبه صورت هندسي طراحي مي شود . زوايد اين نقش دست و پاي خرچنگ را تداعي مي كند . پاشتري نقشي هندسي است كه بر پايه اثر پاي شتر طراحي شده است . اين نقش بااستفاده زا شكل هندسي هشت ضلعي يا مستطيل طراحي شده و در اطراف آن نقشي از جاي پاي شتر تكرار شده است . دو ترنج ( نقش ) طرح ايلياتي است كه نقش ترنج هندسي آن در طرل قالي دو بار تكرار شده است . اين طرح يكي از طرح ه

اصطلاحات فرش دستباف

مطالب مشابه :

نگاهی به انواع طرح های فرش

نقوش شاه عباسي

جلوه گاه آفرينش خلاقيت درفرش دستباف استان مركزی نمايان است

کلید نفوذ در بازار فرش آلمان

اصطلاحات فرش دستباف

طرحها ونقشه های فرش ایران وجهان - جهت مطالعه دانش آموزان سوم طراحی فرش -قسمت اول

صادرات فرش ایران

طبقه بندي فرش هاي ايران :