دانستنی های ضروری در مورد زراعت برنج به کوشش آقای بهرام فرضی پور

دانستنيهاي ضروري در مورد زراعت برنج

به كوشش بهرام فرضي پور

كارشناس زراعت برنج

مقدمه

برنج گیاهی است ازخانواده غلات Gramineaکه غذای اصلی مردم بویژه ما ایرانی هاست . سطـح زیرکشت برنج در ایران درحـدود630 هزار هکتـار است که در 16 استـان کشور کشـت وکار می شـود. در حدود 75% سطح زیر کشت برنـج در دو استان شمالی یعنی گیـلان مازندران اختصاص دارد . برنج تولیـدی در کشور ما فقط دوسوم مصرف سالانه کشور را تأمیـن می کند وهرساله یک سوم نیاز داخلی ما از خارج وارد می شود.مصرف سرانه برنج در ایران به طور متوسط 38 کیلـوگرم میباشـد که این رقم در برخی از کشـورهای جنوب شرقـی آسیا تا 100 کیلـوگـرم و در اروپـا و آمریکـا 6 کیلـوگرم اسـت . مـواد موجود در دانه برنج عبارتنــد از : 75 تا 80 درصد کربوهیـدرات ( عمدتاً نشاستـه) ، 12 درصد آب ، 5/7 درصد مواد پروتئینی ( انواع اسیدآمینه )، 2/2 درصد چربـی ومقداری از املاح مورد نیاز بدن مانند : فسفر،کلسیم ،آهن و ویتامین هایB1 و B2 دردانه برنج یافت میشود برنج مانند سایر زراعتها به مدیریت مزرعه واکنش نشان می دهد.کشاورزانکـه مدیران مـزارع خود می باشند ، چنانچه از دانش وعلم کاربردی بیشتـریبرخوردار باشند به همان مقدار نیز در تولید برنج موفق تر می باشند . بر هیچکس پوشیـده نیست که تولید برنج با رنج و مشقّت بسیار همراه است و هـرکشـاورزی دوست دارد که محصـول بیشتـر و بهتری نسبت به سایـرکشاورزان داشته باشد . لـذا با توجه به عـدم وجـود منابـع کافـی در زمینـه برنجکاری که مطالب آن برای این قشـر از عزیـزان جامعه قابلدرک و فهم باشد ، اینجانب را برآن داشـت تا با جمـع آوری مطالب مفید و ارائه مطالبکاربردی به تولید کننـدگان سهم کوچکی در ارتقاء دانش آنها داشته باشم ، تا شاید تلاش خود را با علم روز هماهنگ کرده ومحصول تولیدی آنها علاوه برافزایش عملکرد ازکیفیت مطلوبتری نیزبرخوردارگردد .

اهمیت شخم زمستانه

اولین اقدام برای زراعت برنج شخم زمستانه می باشد. شخم زمستانه سبب تهویه خاک ، تجزیه و تبدیل موادآلی غیر قابل جذب موجـود در بقایـای بوته های برنج وعلفهـای هرز به مواد معدنی وقابـل جـذب و همچنین کنتـرل آفات وبیماریهای قارچی می باشد . بهتر است بدانیدکه در خاک موجودات زیادی ازجمله انواع باکتری های مفید زندگی می کنند که با زیر و رو کردن و تهویه خاک در زمستــان فرصت بیشتـری به آنها جهت تکثیــر داده می شـود . حاصلخیزی خاک علاوه بر وجود مواد معدنی کافی ومورد نیاز گیاهان به نوعومقدار این باکتری ها بستگی دارد. از این رو شخـم زمستـانه در حاصلخیزیخاک نقش بسزایی دارد .

کندن و سوزاندن علفهای هرز

برخی از علفهای هرز محل تجمـع و پناهگاه زمستانه آفات از جمله ساقه خوار برنج می باشد .آندستــه از لاروهای ساقه خــوار که تا پایان فصل زراعی توانستند مواد غذایــی لازمه خود را جذب کنند و به سن لاروی پنـج رسیـده باشند درزمستـان با ازبین رفتـن بقایای بوته های برنج نابـود

نمی شوند و به طرف علفهای هرز مانند : طوق ، شوند، لی، شال تسبیح و غیره رفته و درآنها پناه می گیرند. با گـرم شدن هوا در بهار سال آینده تدریجاً به شفیـره وپروانه تبدیـل شده وکشاورزان هـر سالـه با صرف هزینه های زیاد و تهیه سموم شیمیـایی با آنمبارزه می کنند ، حال اگر قبل از خروج پروانه های ساقه خوار از داخـل اینعلفها ، در یـک اقدام دسته جمعـی ایـن علفهـا از داخـل و حاشیـه مـزارعجمـع آوری و سوزانده شود کنتـرل قابل ملاحظـه ای در جمعیـت آفـت وخسارت احتمالی آن خواهـد بود .

سبک سنگین کردن بذر

بذرهایی که کشاورزان استفاده می کنند غالباً دارای دانه های پوک و ترکخورده و یا چروکیده می باشند که این بذرهای ناقص با پوسیدگی در مراحل رشـد درخزانه سبـب انتقال بیماری به سایر بوته های سالـم می شود . جهتبرطرف نمودن این مشکل باید از بذرهای یک دست ومرغوب استفاده گردد. برای تهیه بـذر مرغوب روش سبک سنگین کردن بذرهـا با استفاده ازمحلول آب نمک توصیه می شود ، بطوریکه به هر 20 لیترآب 5/3 تا 4 کیلـوگرم نمک اضافه می کنیم و خوب بهم زده و بذرها را کم کم درآن می ریزیم . بذرهاییکه در بالای آب نمک قــرار گیرد غیر قابل مصـرف برای خزانه می باشد وآنهایی که در تـه آب می مانند بـذرهای خوبی هستنـد و آنها را باید با آبمعمولی شستشـو داده تا نمک از روی پوستـه آن جدا شـــود و در جوانه زنـی مشکل ایجــاد نکند . برای تعیین غلظت درسـت آب نمـک بهتر است از تخم مرغ تازه استفاده شـود بطوریکه تا حدی به آب ، نمک اضافه کـرده تا تخم مرغ به اندازه یک سکـه کوچک بالا بیاید .

ضد عفونی بذر

در سالهای اخیر بیماری های قارچی زیادی از جمله پوسیدگی طوقه، پوسیدگی ساقه ، شیت بلایت ، لکه قهوه ای و غیره درخـزانه و زمین اصلی خسارتهـایی به کشاورزان وارد می سازد، برای پیشگیری ازشیوع این بیماری ها، ضد عفونی بذر از اهمیت زیادی برخوردار است. برای ضد عفونی بذر لازم است آنها را در محلول 4 تا 5 در هزارکاربوکسین تیرام و یا 2 در هزار تیوفانات متیل (هومای) بمدت 24 ساعت خیسانده و ضد عفـونی نمود و پس از اینکه بذرها ضد عفونی شدند بدون شستشـو آنها را در محیط گرم جهت جوانه زدن قـرار می دهیم . با این شیــوه نه تنها بیماریهای قارچی مذکـور در خزانـه کنترل می گردد بلکه بوته ها در زمین اصلی نیـز از مقاومت بیشتـری برخوردار خواهند شد .

کود پاشی در خزانه

در خزانه از کودهای شیمیایی به شرح زیر استفاده می شود :

1- اوره بمقدار2 تا 5/2 کیلو یا سولفات آمونیم بمقدار4 تا 5کیلوگرم در 100مترمربع

2- فسفات آمونیم یا سوپـرفسفات تریپل بمقدار 2 تا 5/2 کیلـو گرم در 100متر مربع

3- سولفات پتاس بمقدار 5/1 تا 2 کیلوگرم در 100 متر مربع

در خزانه بجای کودهای شیمیایی ازکودهای دامی پوسیده نیز می توان استفاده کرد . مقدار مصرف کودهای دامــی برای 100 مترمربع درخـزانه 40 تا 50 کیلوگرم می باشدکه در صورت نیاز به کود ازته می توان در یک یا دو نوبت 4 بمقدار 300 تا 500 گرم برای 100 مترمربع درهرمرحله بصورت سرک استفاده کرد .

خزانه ایستگاهی

تهیه نشاء در خزانه های سنتی به جهت استفاده بیش از حد بذر در واحد سطح ، علاوه بر وجود مشکلاتی از قبیل رقابت در جذب مواد غذایی، نور و پوسیدگی قسمتی از بذرها ، مقرون به صرفه نمی باشد. کشاورزان برای تهیـه یک هکتار نشاء در خزانه سنتــی از 100 تا 150 کیلو گرم بذر استفاده می کنند که ایـن مقدار در خـزانه های کوچکی به متراژ 40 تا 50 متر مربع پاشیده می شود ، به عبارت دیگر در هر متر مربع در حدود 2 تا 3 کیلوگرم بذر استفاده می گـرددکه در حـدود دو سـوم بـذرها در خـزانه پوسیـده و ازبیـن می رود . خزانـه ایستگاهی خزانه ای است جوی پشته ای که برای هر هکتار مزرعـه سطحـی معادل 180 تا 200 متر مربع در نظر گـرفته می شود ، مقدار بذرلازم برای یک هکتار در این خزانه ها 50 تا 60 کیلو گـرم می باشـد ، به عبارت دیگر در هرمترمربع خزانه ایستگاهی 250 تا 300 گرم بذر استفاده می گردد ، عرض خزانه با توجه به سبک یا سنگین بـودن خاک از 120 تا 150 سانتیمتـرو طـول آن نیز از 15 تا 20 متر نباید بیشتـر باشد. فاصلـه کرتها از هم 30 تا 40 سانتیمتـرکه بعنوان جوی آب ازآن استفاده می گردد. رطوبت لازم بـرای بذرها ازطـریق نشت آب جویها و عرق کردن پوشش نایلون تأمین و نیازی به غرقاب کـردن نیست (در صورت لزوم گاهی بمدت کوتاه می توان آب را در خزانه جریان داد )

مزایای خزانه ایستگاهی عبارتست از :

1- عدم آب ماندگی و پوسیدگی نشاء ودرنتیجه کاهش میزان بذر مصرفی

2- عدم آلودگی به مگس خزانه

3- تأمین اکسیژن کافی ریشه ها

4- سهولت در کنترل و مراقبت های لازم

تهیه خزانه با پوشش نایلونی

برای جلوگیری از سرمای بهاره ضـرورت دارد که خزانه با نایلون پوشش داده شود، حداقل درجه حرارت برای رشد و نمـو ( نقطه بحرانی رشد گیاه ) بین 7 تا 16 درجه وحداقل حرارت هوا برای رشـد ریشه ( نقطه بحـرانی رشد ریشه ) بین 12 تا 16 درجـه سانتیگـراد متغیر است . دامنه تغییر مربوط اسـت به انواع مختلف برنج که هر چه دانه بلنـدتر باشد به دمای بیشتری جهت رشد اولیه نیاز دارد . با توجه به کشـت ارقام دانه بلند در استان گیلان ،

نقطه بحرانی رشد گیاه و ریشه ، دمای هـوای 16 درجه سانتیگراد است . بمنظورکنتـرل دمای بیش از اندازه داخـل خزانه با پوشش نایلونـی باید دانسـت که در برخـی از روزهـای گـرم و آفتـابی دمای داخـل خزانه خیلی

زیاد و حتی تا 50 درجه سانتیگــراد می رسد که این امــر مشکلاتی را از نظر کاهـش ذخیـره مواد غذایی و تشدید بیماریهای قارچی به همراه خواهد داشت . هر چه سـن گیاه زیادتر شود درجه حرارت زیر نایلون باید کمتر شود. منـاسب ترین درجه حـرارت برای رشد و نمـو بوته ها درخزانه با پوشش نایلونی درمراحل مختلف رشد عبارتند از :

- در5 روز اول درجه حرارت روزحداکثر30 تا 32 درجه و درشب 20 تا 25 درجه سانتیگراد

- از 6 تا 15 روز پس از بذر پاشی درجه حرارت روز حد اکثر 20 تا 25 درجه و در شب 15 تا 20 درجه

- از 15 تا 20 روز پس از بذرپاشی درجـه حرارت روز حد اکثر 20 درجه و در شب 12 تا 15 درجه بمنظور تطابق گیاه با شرایط جوی لازم است که چند روز قبـل از نشاء پوشش نایلون برداشته شود تا گیاه با شرایط محیطـی عادت یابد و پس از نشاء دچـارآسیب نگردد .

آماده سازی زمین اصلی

همانطوریکه قبلاً گفته شد بهتر است که اولیـن شخم در زمستان انجـام گیرد . به دلایل مختلف از جمله کمبود ادوات کشاورزی ، آب ناکافی و هزینه های بالا، این عمل با استقبال کشاورزان واقـع نشده است. در هر صورت وقتی که آب کافی در مزارع وجود داشته باشد شخم اول انجام می گیـرد و بهتـر است حداقل سـه هفته قبل از نشاء کاری زمین شخم خورده باشد . با توجه به عدم آب شویی و غیر متحرک بودن کود فسفات و از طرفی به جهت جلـوگیری از کف کردن سطح شالیزارپس از نشاء که این امــرمشکلاتی را برای نشــاء های جوان فراهـم می سازد بهتـر است همزمان با شخم اول ازکود فسفاته استفاده شود و پس از شخم زمین بدون آب نماند . شخم دوم نیز دو تا سه روز قبل از نشاء کاری انجام می گیرد . یک سوم کود ازتـه و کلرور پتاسیم را پس از شخم دوم و قبل از تسطیح و ماله کشی زمین بعنوان کود پایه می توان استفاده و پس از تسطیح اقدام به نشاء کاری نمود .

عناصر مورد نیاز گیاه برنج

گیاه برنج برای رشد و نمو نیاز به کربن ، اکسیژن ، هیـدروژن ، ازت ، فسفر ، پتاس ، گوگـرد ، کلسیـم ، منیـزیم ، منگنز ، روی ، آهن ، مس ، بُر ، کلـر ، سیلیس و ... دارد . کربـن ، هیدروژن و اکسیـژن از طریق آب و هـوا تأمین می گردد ، که قسمت عمده وزن خشک گیاه برنج از سه عنصر مزبور تشکیل می شود . سایر عناصر معدنی لازم از خاک جذب می شـود ، ولی غالباً مقادیرموجود در خـاک برای رشد مطلوب گیاه کافی نمی باشـد . به منظـور جبرانضعـف خاکها در تأمین نیازغـذایی محصولات ازکود استفاده می شود . هدف ازکودپاشی افــزایش کمی وکیفی محصول است و اگرکشاورزان اطـلاعی از نوع ، مقـدار و زمان کودپاشی نداشته باشند و صرفاً بر حسب عادت یک یا دو نوع از کودها را آن هم بیش از نیازگیاه استفاده نمایند نه تنها افزایش کمّـی وکیفی محصول نخواهند داشت بلکه مسایل و مشکلاتی شامل: گستـرش بیماری بلاست ، خوابیدگی (ورس ) ، پـوکی دانه ، نیمدانه فـراوان ، آسیب رسانی به محیـط زیست وآلودگی آبهای جـاری و زیرزمینی بوجود خواهـد آمد .

برای حداکثربهره مندی از استفاده کودها بایـد دانست که مواد مورد نیاز گیاهان رابر حسب مقدار مصرف و نیازگیاه به دو دسته تقسیم کرده اند که عبارتند از : 1- پرمصرف (ماکرو المانت) 2- کم مصرف (میکروالمانت)

کودهای پرمصرف شامل : ازت – فسفر- پتاس می باشد که تمامی گیاهـان برای رشد و نمو طبیعی خود نیاز مبـرم به این سـه ماده غذایی دارند ولی باید دانسـت که مصرف بیش از حد هر کدام ازآنها نیز مشکلاتی برای گیاهان و محیط زیست بوجود می آوردکه در ادامه به آن خواهیم پرداخت .

کودهای کم مصـرف شامل گوگرد – روی – کلسیم - آهن – بُر – منگنز – منیزیم و غیـره است که این گروه از مواد غذایی گرچه بمقـدار کم مورد نیازگیاهان می باشد ولی در صورت عدم وجود آنها در خاک رشد و نموگیاهان با اختلال مواجه می شود ، ازاین رو مصـرف آنها با هماهنـگی کارشناسان مراکزترویج وخدمات جهادکشاورزی درمزارع توصیه می شود .

امروزه علاوه بر انواع کودهای شیمیایی نوع دیگــری از کودها بنام کودهای بیولوژیکـی یا زیستـی توسط مراکز تحقیقاتی تولیـد و ارائه گردیده است که باعث فعال سازی مواد نهفته در خاک و همچنین جذب هیدروژن هوا و تبدیل آن به مواد ازته و قابل جذب گیاه می گردد . کـودهای بیولوژیکی با توجه به اینکه کودهای زنده می باشنـد ، پس از مصرف برخـلاف کودهای شیمیایی نه تنها طی روزهای بعد آبشویی و از مقدار آن کم نمی شوند بلکه به جهت تکثیر عوامــل باکتریایی آن روز به روز زیادتر و با تولید آنـزیم و با فعـال سازی، ساخت و قابل جـذب نمودن مواد موردنیاز گیاهان سبب رشد هماهنگ همـه اندامهای گیاهان شـده و چـون گیـاهان از تعـادل غـذایی برخـوردار می شوند ، رشد و نمو مطلوبـی داشته و افزایش محصول قابل ملاحظه ای خواهنـد داشت . بهتراست بدانید که علاوه برکودهای بیولوژیکی ، قارچکش های بیولوژیکی ماننـد بیوسوبتیل ، سوبتیلیـن و تریکودرمیــن نیز تولید شـده که بیوسوبتیـل بـرای ضد عفونی بـذر برنج بمقدار دو لیتر برای هر هکتار قابل استفاده می باشد. این قارچکش بیولوژیک در پیشگیری از انواع بیماریهای قارچی مانند : پوسیدگی طوقه ( ژیبرلا) ، پوسیدگی ساقه ، سوختـگی غلاف بـرگ ( شیت بلایـت ) ، لکه قهوه ای و غیره مؤثرتراز قارچکشهای شیمیایی می باشد . مواد بیولوژیکی اعم از کودها و قارچکشها تحول بـزرگی درعلـوم کشـاورزی می باشد . این مـواد هیچگونه آسیبـی به محیط زیست نمی رسانند و مصـرف آنها نیز بسیارآسان می باشد. از این رو مصرف آنها را به همه کشاورزان توصیـه می کنیم .

از کودهای بیولوژیکی قابل استفاده در زراعت برنج ، نیتروکسین و بارور2 را می توان نام برد ، که اولی ازت و دومی فسفر مورد نیازگیاه را تأمیـن می کند . هریک از این کودها دارای چندین روش مصرف می باشد که در این مبحث فقط به یک روش که راحت تر و مؤثرتراز سایر روشها می باشد ، پرداختـه و از توضیـح بقیـه روشها خودداری می شود .

نحوه مصرف کود بیولوژیک نیتروکسین

بذرهای قابل استفاده جهت تهیه خزانه قبل از جوانه دار شدن معمولاً 48 ساعت در آب خیسانده می شود . پس اینکه بذرها یک شبانه روز در آب معمولی قرارگرفتند مقدار دو لیتر نیتروکسین را در صد لیترآب حل نموده و مقدار بذر لازم برای یک هکتار ( 60 تا 100 کیلوگرم ) را بمدت یک شبانه روز دیگــردر این محلول قرار می دهیم و 2 تا 3 بار بهم می زنیم با این عمل باکتریهای موجود در نیتروکسین به بذرها چسبیده و شروع به تکثیر نموده ودرطول دوره رشد و نموگیاه درخزانه و زمین اصلی با گیاه زندگی همزیستی برقرار میکنند،گیاه با تنفس خود نیتروژن هوا را در اختیــار باکتریها گذاشته و باکتریها هم نیتروژن را به نیتریت تبدیل کرده و قابل جذب گیاه می کنند . نیتروکسین را می توان همزمان با انواع قارچکشهای شیمیایی و یا بیولوژیکی استفاده نمود .

نحوهمصرف کود بیولوژیک بارور2

برای استفاده از بـارور2 روشهای مختلفی در زراعت برنج توصیه گردیده است که مناسب تـرین روش که بسیار راحت ترو مؤثرتر از سایر روشها می باشد این است که پس از اینکه بذرها جوانـه دار شدند و درست قبل از پاشیدن بذرها در خزانه ، یک بسته 100 گرمی از بارور2 را با 5 تا 7 لیتـر آب ترکیب نموده و روی 60 تا 80 کیلوگـرم بذرهای جوانه دار ریخته و سعی شود تا این محلول به همه جای بذرها بطـور یکنواخت برسد . با این عمل ساده باکتریهای موجود در بــارور2 به بذرها چسبیده و با رشد و نمو گیاه شـروع به تکثیرکرده و با فعال سازی آنزیم ها سبب قابل جذب نمودن فسفات به اندازه مورد نیـاز گیاه شده و محصول برنج علاوه بر پیش رس شـدن در مقابل شرایط نا مسـاعد جوی بسیار مقاوم تر می شود و محصول نیز افزایش قابل ملاحظه ای خواهد داشت .

فسفر و اهمیت آن در تغذیه گیاهان

عنصر فسفر پس از نیتروژن (ازت) یکی از عناصـر پـر مصرف برای تمامـی گیاهان می باشد . این عنصر در تمام فرایندهای بیو شیمیایی ، سـازوکارهای انتقال انرژی وانتقال پیامها دخالت می نماید. فسفراز اجزای مهم تشکیل دهنده (آدنوزین دی فسفات) ADP، فسفو لیپیدها، مولکولهای حامل انرژی RNAوDNAو (آدنوزین تری فسفات) ATPبه شمارمی رود تمام گیاهان فسفــرموردی نیاز خـود را فقط بصورت آنیـونهای یک ظرفیتی HPO4 و یا دو ظرفیتی H2PO4جذب می نمایند ،که در اغلـب موارد غلظت آنها در محلول خاک پائین است . بطور خلاصه فسفـر نقش مفیدی در توسعه ریشه ، رشد رویشی ،گلدهی ، رسیدن محصول وکیفیت گیـاه دارد . همچنین وجود فسفر باعث زودرسی ، مقاومت گیاه در مقابل ورس ، رشد جوانـه های جانبی (پنجه دهی برنج) و در نهایت افزایش عملکرد می گردد .

استفاده زیاد از این عنصـر باعث بروز مشکلاتی در جذب عناصر کم مصرف می شود بنابراین در میـزان مصرف آن بایـد دقت شـود . با توجه به عـدم آبشــویی وغیر متحــرک بودن کود فسفاته و از طرفی به جهت جلوگیری از کـف کردن سطح مزرعه پس از نشاءکاری که این امـر مشکلاتـی را بـرای نشاء های جوان فراهم می سـازد بهتر است کود فسفـاته همزمان با شخم اول یا مابین شخم اول و دوم استفاده گردد .

در مزارع و باغها ، فسفـات به شکل کودهای آلی مانند فضـولات حیوانی و بقایای گیاهی و یا کودهای شیمیایی به خاک اضافه می گردد . قابلیت جذب و در دسترس بودن این عنصـر به عـوامل زیادی مانند : تهویـه خاک ، دما، PH خاک ، مقـدار مـواد ریزمغـذی نظیرآهـن ،آلومینیـم و روی و فعالیت میکروارگانیسمها (ریزسـازواره ها) بستگی دارد . درخاکهـای اسیدی بعلـت وجـود مقادیر بالایی از آهن ، آلومینیـم ومنگنز محلول که با یون فسفـات ترکیب می شوند ، فسفات بصورت غیرمحلـول درمی آید و قابلیت جذب این عنصـرکاهش می یابد .

وضعیت فسفر در شالیزارها

هنگامی که خاک غرقاب می شود فسفـر محلول در آب افزایش می یابد و به حداکثر خود می رسد . با وجود اینکـه افزایش قابلیـت جذب فسفـر در اثـر غرقاب به عنوان یک پدیده مفید در شالیـزارها مطرح است ، اما ممکـن است در خاکهای اسیدی با وجودعناصری مانند آهن فعال، این پدیده چندان اهمیت نداشته باشد و برنج با کمبود فسفر مواجه گردد .

نیاز برنج به فسفر

فسفر ازعناصر اصلی مورد نیاز برنج می باشد . زراعت برنج با عملکرد 8 تن در هکتـار دانه وکاه وکلش ، 22 کیلوگرم فسفـر خالص در هکتار ( معادل100 کیلوگرم سوپرفسفات تریپل ) از خاک برداشت می نماید . جذب فسفر به مقـدارکافی در اوایل دوره رشد گیـاه اهمیتـی بسیار دارد . این اهمیـت در اندامهـای زایشی بیشتـر نمایان است . فسفـر درتشکیل دانه نقش اساسی داشتـه و عامـل زود رسی محصولات بویژه برنج و غلات است.

علائم کمبود فسفر در برنج

در اثر کمبود فسفـر علائمی نظیر توقف رشد ، کاهش پنجه زنی ، کاهش تعداد برگ وخوشه وکاهش تعداد دانه درخوشه درگیاه برنج بروز می کند. برگهای مسن ترکه در پائین تر قرار دارند ، باریک و کوتاه ، عمودی و سبـز کثیف وکدر می شوند و در برگهـای جوان رنگ قرمز و نیلی ظاهـر می شود ، که این رنگها از دور در مزرعه کامـلاً مشخص می باشـد . همچنین ساقه برنج نازک و دوک دار و تأخیر در رشد گیاه از نشانه های دیگر کمبود فسفر می باشد . وقتی کمبود فسفرشدید باشد برنج به گلدهی نمی رود ودانه ها پوک می گردد.

عدم تشکیل دانه درکمبود شدید فسفـر، وزن هـزار دانة پائین ،کیفیت ضعیـف دانه ، عدم تأثیر کود ازته و عدم وجود جلبک درآب مزرعه از دیگر نشانه های کمبود این عنصر به شمار می رود .

عوارض استفاده زیاد از کود فسفات

مصرف بیش از حد کودهای شیمیایی گذشته از هزینه گزافی که به کشاورزان تحمیل می کند اثرات زیانباری نیز دارد . از جمله :

- مسمومیت ناشی از استفاده ازفسفـر در اثر جذب بیش از حدآن باعــث بالارفتن غلظت این عنصردر بافتهای گیاه و به هم خوردن تعادل عناصر غذایی میگردد.

- کاهش کیفیت و بازار پسندی محصول

- کاهش جذب عناصر ریز مغذی مانند : روی ،آهن ، مس و غیره که هرکدام از این مواد در رشد ونمو طبیعی گیاه نقش بسزایی دارد .

- آلودگی آبها به فسفرزیاد وعناصر سنگین آلاینده محیط زیست مانند کادمیم و سرب .

ازت و نقش آن در گیاه برنج

ازت مهمتـرین مـاده غذایی گیاهـان می باشد که باعث ازدیـاد سطح برگ و افزایش فتوسنتز( تبدیل مواد خام جذب شده از ریشه ها به شیره پرورده بوسیله جذب نور وتنفس گیاهی) در برگها می شود. همچنین ازت درساخت پروتئین گیاهی و افزایش ساقـه و پنجه نقش مهمی دارد . ازت جزء ساختمان کلروفیل بوده و در اثرکمبود آن گیاه به زردی می گرایدکه این زردی ابتدا از برگهای پائینی که مسن تر هستند شروع می گردد .

کود اوره دارای 46% ازت می باشد که از ترکیـب آمونیاک وگازکربنیک به دست می آید ودرصد ازت آن دو برابر ازت موجود در سولفات آمونیم است . کود ازته به دلیل حلالیت زیاد از آبشویی تلف میشود بنابر این کودهای ازتـه هرچـه نزدیکتر به زمان نشاء و زمانی که نیاز گیاه به ازت زیاد است مصرف شود . معمولاً یک سوم کودهای ازته هنگام نشاء و دو سوم دیگــر در دومرحله یعنی اوایـل پنجه دهـی ( 25 تـا 30 روز پس از نشاء ) و اوایل خوشـه دهـی (مرحله شکم داشتن برنج ) بعنوان کود سرک باید بکار برده شود .کود ازته با افزایش میزان شاخ و برگ و تعـرق و با نازک کردن اپیدرم (پوست برگ) حساسیت گیـاه را به بیماری افزایش می دهد .

کـودی که در اوایل خوشه دهـی برنـج استفاده می گـردد مقدار پروتئیـن وکربوهیدرات دانـه را به میزان قابل توجه ای افزایش می دهـد و بدین ترتیب کیفیت محصول را بالا برده وعلاوه بر بازار پسندی بیشتر، باعث کاهش نیمدانه در فرآیند تبدیل می گردد .

وضعیت ازت در مزارع

بیشتر ازت خاک در موادآلی مثل بقایای پوسیده شده گیاهـان وجود دارد که بتدریج توسط میکروارگانیسهای خاک تجزیه شده و به مـواد معدنـی و قابـل جذب گیاهان در می آیـد . ازت به دو شکـل کاتیونNO3+ وآنیون NH4 جذب گیاهان در می آیـد از خاک بوسیله گیاهان جذب می شود . این عنصر نیز مانند سایر مواد غذایی گیاهان چنانچه درحد مجاز استفاده شود در افزایش تولید محصول نقش اساسی دارد و اگر بیش از نیازگیاه مصرف گـردد ، نه تنها به افـزایش محصول منجر نخواهد شد بلکه به جهت برهم زدن تعادل مواد غذایی محصـول تولیدی کاهش خواهد یافت .

عوارض مصرف زیاد کودهای ازته

در برنج مصرف بیش از حد کودهای ازته موجـب افزایش غیر متعارف ساقه و برگ شده و به علت سایه اندازی ، مقدار جذب نور را کاهش و مقاومت گیاه را در برابر شرایط نامساعد جوی کاهش می دهد و باعث خوابیدگی ( ورس ) بوته ها می شود.کود اوره در اثر رطوبت وآب گرفتگی (هیدرولیز) به سرعت به آمونیم و بیکربنات تبدیل می شود . یـون بیکربنات حاصله موجب افزایش PH خاک و قلیایی شدن آن می گردد .

در محیطـهای قلیایی، آمونیم بیش از حد به گاز آمونیاک تبدیل شده که این گاز باعث صدمه به ریشـه نشاءهـای جوان شـده و ریشه ها پوسیـده و سیاه می گردد. وقتـی که کود ازت زیادی در فاصله زمانی کوتاهی در شالیزارها مصـرف شود قسمتـی از آن توسط آب شستشو و به رودخانه ها و آبهـای زیر زمینی رفته و باعث آلودگی این منابع آبی و تخریب محیط زیست شده و قسمتی دیگـر جذب گیاه شده وگیـاه آن را به اندامهای هــوایی ( ساقه و برگ ) می فرستـد . کود ازته در سه مرحله تبدیل به پروتئین گیاهی می شود ، ابتدا توسـط گیاهان به نیتـریت و سپس به آمونیم و پس از آن به اسیـد آمینه ( مواد تشکیل دهنده پروتئین ها ) تبدیل می شود. در شرایـط جذب زیاد ازت عمل سوخت و سـاز و تبدیـل ازت بـه پروتئین توسط جذب نور و تنفس ( فتوسنتز ) هماهنگ نبوده و در نتیجه گیاه از اندوختـه غذایی خود مانند کربوهیـدراتها برای این فرآیند بهره می گیـرد ، در نتیجه نه تنها مصرف مازاد ازت بهره ای به گیاه نمی رساند بلکه باعث از بین رفتن مواد ذخیره شده گیاهی و کـاهش محصول می شود .

منابع تأمین ازت

اوره(46% ازت) - ســولفات آمونیم ( 21% ازت و 23% گوگرد) - فسفات آمونیم ( 18% ازت و 46% فسفر) - نیتـرات آمونیم (32 تا 36% ازت) و اوره با پوشش گوگردی ( 36% ازت و 15% گوگرد ) منبع اصلی تأمین کــود ازتــه در زراعت برنـج اور می باشد که پس از مصرف توسط آنزیم اوره آز موجود در خاک به آمونیم تبدیل شده که قابل جذب گیاه است ، ولی کود اوره با پوشش گوگردی بعلت اینکه ازت آن در اثر گوگرد بتدریج آزاد می شودکود مناسبی بری زراعت برنج می باشد . مصرف این کود به جهت اینکه تلفات ازت راکاهش می دهد، اثرات سوء زیست محیطی کمتری نسبت به اوره دارد و ازطرفی با بکار گیری این کود قسمتی ازگوگرد مورد نیازگیاه برنج تأمین می گردد.

نحوه مصرف کود ازته

تلفات کود ازته در زراعت برنج بعلت شرایط غرقابی به 40 تا 60 درصد می رسد . برای افزایش راندمان و بهره وری کود ازته ودر نتیجه کاهش هزینه و جلوگیری از مسمومیـت آبهای جاری، سطحی و زیرزمینـی و حفظ محیط زیست ضرورت داردکه کود ازته را در چند مرحله استفاده کرد که قسمتی از آنرا پیش از نشـاء بعنوان پایه و قسمت دیگر را در مراحل بعـد بطوریکه در صفحـه 15 گفته شد بعنوان سرک استفاده نمود . مصرف کود سـرک در زمان ابتدای تشکیل خوشةاولیه افزایش طول خوشـه ، افزایش طول دانـه ، افزایش درصد دانه های رسیده ( کاهش پوکی ) و افزایش پروتئین دانه خواهد شد .

نقش پتاسیم در تغذیه گیاهان

پتاسیم یکی از عناصراصلی و پر نیـازگیاه برنج است . پتاسیـم برای تعدادی از فرآیندهای بیوشیمیایی و فیزیولوژیکی زندگی گیاه مورد نیاز است . در برنـج پتاسیم نقش عمده ای درفعال سازی تعدادی از آنزیمهای مؤثردررشد وافزایش مقاومت گیاه در مقابل استرس های محیطی بخصوص سرمـا دارد . باید توجه داشت که پتاسیم یکی از عناصراصلی و مهم تولید محصول میباشد که نه تنها نسبت به دیگر عناصر بمقدار زیادی توسط گیاه جذب می شود بلکه بعنوان محافـظ گیاه در مقابل جذب ناخواسته و غیرضروری سایـر عناصـر شیمیایی می باشـد . بدین معنی که مدیریت جذب سایر عناصرغذایی را در سیستم گیاه تنظیـم می کند . پتاسیـم نقش تقویت ریشـه ، استحکام ساقه ، تکمیل فرآیند غذاسازی، فعال کننده آنزیمها، تنظیم کننده تنفس گیاه ، انتقال نشاسته، سازنده پروتئین ،کاهش پژمردگی و مقاومت گیاه درمقابل بیماریهای قارچی از جمله: بلاست و شیت بلایت می باشد .

علائم کمبود پتاس

علائم کمبود پتاس در خزانه و در مراحل مختلف رشد رویشی و زایشی غالباً با بیماری لکه قهوه ای که در ابتدا روی برگهـای پائینی و چنانچه کمبـود پتاس جبران نگردد روی سایر برگها نیز علائم قهوه ای متمایل به قرمز ظاهرمیگردد بطوریکه این علائم از انتها و نوک برگها شروع وتدریجـاً تا قسمتهای پائینـی برگهـا گسترده می شود همچنین سیاه شدن و پوسیدگی ریشه های برنـج از علائم کمبود پتاسیم می باشد .

مقدار و زمان مصرف کودهای پتاسه

دو نوع کود پتاسه در ایران موجود می باشد :

1- سولفات پتاسیم 2- کلرور پتاسیم

سولفات پتاس دارای 50% وکلرورپتاسیم دارای 60%پتاس است. پتاس بصورت کاتیـون K+جذب گیاهان می شود . سولفات پتاسیم علاوه بر پتاس دارای 18% گوگرد می باشد که گوگرد هم از عناصرغذایی گیاهان بشمـارمی رود. زمینهایی که دارای خاک سبک باشند از نظر پتاس فقیـر می باشند به همین جهت به کود پتاسه بیشتری نیاز دارد . همچنین آب گل آلود نسبـت به آب چاهها وآبهـای راکت از پتـاس بیشتری برخوردار است . اراضی که با آب چاههـا واستخرهای طبیعی آبیاری می شوند به پتاس بیشتری نیاز دارد . مصرف کود پتاسـه با کود ازته نسبت مستقیم دارد ، بعبارت دیگر هرچه نیاز گیاه به کود ازتـه بیشتر باشد به کود پتاسه بیشتری نیز نیازمند است لذا در ارقام پرمحصول باید پتاس بیشتری نسبت به ارقام محلی مصرف شود . زمـانی که برنج در مرحله تشکیـل خوشـة اولیه ( مرحله شکم دار بودن ) باشـد بیشتـرین مقـدار پتاس را از زمین جذب می کند به همین دلیـل بهتر است علاوه بـر مصرف پایه یعنی قبل از نشاء در این مرحله نیز ازکود پتاسه استفاده گردد.

سولفات پتاسیـم هماننـد کودهای فسفاته کودی است که تـوسط آب جابجـا نمی شود ، بنابراین می توان تمام آنرا بصورت یکجا وبعنوان پایه استفاده کرد ولی کلرورپتاسیم برخلاف سولفات پتاسیـم خاصیت آبشـوئی داشته و چنانچـه یکباره استفاده گردد علاوه براینـکه باعث آلودگـی آبهای جاری و زیرزمینـی می گردد به جهت خواص شـوری که دارد به نشاء های جوان آسیب میرساند ، ازاین رو توصیه می شود که حتماً در مصــرف آن دقت گـردد و در چندین مرحلـه همزمان با کودهای ازته استفاده شود .

عناصر ریز مغذی :

امروزه ثابت گردید که برنج علاوه بر نیاز به مواد غذایی پر مصرف که عنوان گردیدبه عناصر دیگری از جملهروی Zn نیاز دارد که مقدار مصرف آن کم ولی ضروری می باشد . استفـاده از ریزمغذی ها در کشورهای توسعه یافتـه از ارکان تغذیه خاک می باشد در حالی که در کشور ما به این امر مهم توجه بسیار کمـی شده است. یکی از عناصر ریزمغذی مهم و نقش آفریـن در رشــد و نمو گیاهـان روی می باشد که کمبود آن در بیشتر کشورهای جهان گزارش شده است. در زراعت افزایش تولید در واحد سطح از طریق استفاده صحیح از منابع آب و خاک ومصرف بهینه کودهای شیمیایی امکان پذیراست . در کشورما روند افزایش محصــول با واردات قابل ملاحظه کــود از خارج هماهنگ نبوده است . روی دراکثر فعالیتهای گیاه مثل تشکیل هورمون ها در کلروپلاست و فعالیت های تنظیم آب و نشاسته درغلات و بسیـاری از فعالیتهای دیگر گیاه نقش اساسی دارد و میزان آن در دانه بیشتر از اندامهای هوایی کاه وکلش و ریشه اسـت . در باب اهمّیت مقـدار روی در غذای انسان همیــن بس که کمبــود آن موجـب ریـزش مـو و شکستگی ناخن و بسیاری از اختـلالات دیگر از جمله آسم ، آلزایمر وغیره میشود . مقدار کل روی در خاکها بین 300 تا 10 متغیر اسـت اما وجود آن در خاک ماننـد وجود بسیـاری از عناصرغذایی دیگر مورد نیاز گیاه به هیچ وجه معیار قابـل جذب بودن آن توسط گیـاه نیسـت . روی فلـزی است که بهمراه مس و ملیبــدن سه عنصر سنگیـن مورد نیاز گیـاه میباشد و در خاک وگیاه اغلـب بصورت کاتیون ( Zn ) سنگین مورد نیاز گیاه می باشد و در خاک بصورت ترکیبی مشابه آن وجود دارد .

رفتار روی در خاکها : چنـد عامل درخـاک بر قابلیت جـذب روی بوسیله گیاه اثر دارد که عبارتند از :

PHخاک ، مقدار فسفر ، مقدار مواد آلی و جذب سطحی بوسیلـه کانیهای رس .

الف = PH خاک : درخاکهای اسیدی روی برای گیاهان قابل جذب تر است تا درخاکهای قلیایی . حداکثر جذب روی در PH پاییــن می باشد ، بنا به قاعده ای کلی کمبــودهای روی ناشـی از PH درمحدوده 6 – 8 اتفاق می افتد .

ب = مقدار فسفر خاک : در خاکهای غنـی از فسفات اغلب کمبـود روی مشاهده می شود . بعضی از مطالعات انجام شده روی کشت در محلول(هیدروپونیک) که درآن ذرت بعنــوان گیاه آزمایشی بـود نشان داد که در بین 5/6 تا 5/8 جـذب روی بوسیـله گیـاه با افـزایش میزان فسفر در محیـط ریشه کاهش یافته است . قابلیـت جذب روی با مصرف زیاد فسفــر کاهش می یابد و گفتـه می شود که روی درگیاه با فسفر حالت آنتاگونیسمی (اثر متقابل منفی) دارد. اگر خاک دچار کمبود خفیف یکی از دو عنصر روی یا فسفـر باشد ، دادن یکی به خاک سبب کمبـود دیگری می گردد و این وضــع را می توان با دادن هر دو عنصر به خاک اصلاح کرد

ج = مواد آلی خاک : در خاکهایی که ماده آلی آنها بویژه کــودهای حیوانی زیاد باشد کمبود روی مشاهده شده است ، پس بهتر اسـت بهمراه کودهای حیوانی از کودهای روی نیز استفاده گردد .

د = جذب سطـحی بوسیله کانیهای رس : مطـالعات متعدد نشـان داده اندکه روی بوسیله کانیهای مختلف رس و کربنات های کلسیم و منیزیم جذب سطحی می شود . کمبـود روی معمولاً در خاکهـای آهکی هم مشـاهده می شود . واکنشهای جـذب سطحی توســط کانیهای منیزیت ، دولومیت و کلسیت می تواند روی قابل جـذب را تا حد کمبود آن کاهش دهد . علاوه بر مـوارد مذکـور که هر کـدام درکمبـود روی موثّــر می باشند ، کمبـود روی در همه مناطقی که گیاهان در معرض نور شدید خورشید قرار دارند و نیـز نوع گیاه که برخی بیشتر و برخی کمتر به ایـن مـاده حیاتی نیـاز دارند و بعلت خارج شدن این عنصر از مزرعه با برداشت محصول ایجاد می شود .

نقش روی در گیاهان : فعال شدن آنزیمها از طریق آمیخته شدن با روی ( دراین مورد بین روی و منیزیم ومنگنز خاصیــت جانشینـی دیده می شود ). روی در تشکیل کلروفیل شرکت دارد و تشکیــلهورمون نمو تریپتو فان و ماده اولیه اوکسینها را تسریع می کند .

نشانه های کمبود روی : این عنصر در تشکیل هورمون های گیاهی نقش عمده ای داشته و اگر گیـاه دچار کمبود این عنصر شـود نوار موازی زرد رنـگ در اطراف رگبـرگ میـانی مشاهده می شـود . بانقصان روی نمو و تولید هیدرات کربن ( نشاسته ) کاهش می یابــد و علائم این کمبود با تشدید نور خورشید مشخص تر می شود . بیماریهای ظاهر شده بر اثر کمبود روی کلروزه شدن برگهای جوان در درختان میـوه و روزت در غــلات ( برگهای کوچک و متراکم در کنارهم ) می باشد .

روی مانند بسیاری از عناصر ریـز مغذی دیگر اگر بمقـدار زیاد بـه خاک داده شود برای گیاهان سمی است . در کاربرد آن بـاید دقـت کافی شود که میزان توصیه شده توسط متخصصان کشاورزی کاملاً رعایت گردد .

کودهای حاوی ریزمغذی روی :از رایـج تریـن کـودهای روی می توان سولفات روی و اکسید روی را نام برد . البته از مواد دیگری مثل فسفات روی و سولفید روی نیز می توان بهره جست .

طرز مصرف کودهای حاوی روی :این کودها را می توان بصـورت مصرف خـاکی ( اختـلاط با خـاک در موقـع کشـت ) و یـا بصورت محلول پاشی روی برگها مصرف نمود . دادن ترکیبات مختـلف روی به خاک رایج ترین راه رفع کمبود این عنصراست ولی محلول پاشی ترکیبات روی نیز موفقیّت آمیز بوده و بیشتر موقّتـی و برای موارد حاد در نظر گرفته می شود . آغشته کـردن بذور با ترکیبـات روی روش دیگری است که تا حدودی نتایج خوبی داده است .

نتایج : با توجه به مطالب فوق به ایـن نتیجه می رسیـم که مصرف کودهای حاوی روی باعث افزایش کمّی و کیفی محصول تتولیدی و افزایش در آمد کشاورزان میگـردد و علاوه بر آن سلامـت عمومی جامعه نیز افزایش می یابد ، با پیشـرفت فنون کشـاورزی و افزایش تولید زراعــی در واحد سطح ، مصرف سایر عناصر کم مصرف مثل آهن ، منگنز ، بُــر و غیره به همراه سایر کـودهای شیمیایی و آلی ضــروری خواهد بود .

آبیاری بهینه در شالیزار

زندگی هر گیاه به آب وابسته است.آب موجود در اندامهای گیاه عمدتاً ازخاک و از طریق ریشه ها تأمین و مقدار کمـی نیز از طریق روزنه های برگ جـذب می شود .کمتر از 5 درصد از آب جـذب شـده برای تشکیـل اندامهای گیاه به مصرف می رسد و مابقی آن از طریق تعــرق از سطح برگها و اندامها از دست می رود .آب یکی از عناصر تشکیل دهنده پروتوپلاسم (محتویات داخلی) سلول است . آب درواکنش های شیمیـایی گیاه دخالت می کند و بعنوان حـلال مواد معدنی وآلی وگازها بوده که در نتیجه به نقل و انتقال آنها درگیاه کمک میکند.

تحقیقات مختلف نشان داده است که حداکثر محصول زمانی بدست می آید که خاک شالیزار در حالت غرقاب و یا اشباع باشـد ولی در بعضی از مراحل رشـد خشکاندن کم و تدریجی خاک باعث افزایش محصول شده است، به شرطی که خاک ازمرحله تشکیل خوشة اولیه تا مرحله رسیدن دانه در حالت غرقاب باشد . آبیاری شالیزار بر خلاف تصور بسیاری از کشاورزان به مدیریتی با دقت کافی نیاز دارد و اینطور نیست که از ابتدای مرحله نشاء تا هر وقت آب در دسترس باشد به مقدار زیاد در مزارع جریان داشته باشد.

بهترین روش آبیاری شالیزارها این است که از ابتدای نشاءکاری تا پایان مرحله پنجـه دهی سطح مزارع به ارتفاع 3 تا 5 سانتیمتر غرقاب باشد و حد الامکان از خـروج آب ازکرتها خودداری گردد . یکی از مهمترین اهداف غرقابی دائم در این مرحلـه مبـارزه با علفهای هرز می باشد. پس از مرحله پنجه دهـی، آبیاری قطع و تا وقتی که خاک شالیزار ترکهای موئـی نخورده باشد آب وارد کرتها نشود . با شـروع مرحله خوشه دهـی سطح مزارع مجدداً غرقاب شده و تا مرحله رسیـدن محصول سطح مزارع خشک نشود . مرحله رسیدن شامل شیری شدن ، خمیری شدن ، سفت شدن و رسیدن کامل دانه می باشد ، هرچـه به مراحل نهایی رسیدن دانه نزدیکتـر می شویم به آب کمتری نیاز است بطـوریکه پس از زرد شدن بوتـه های برنج به وجود آب نیازی نمی باشد وخشک کردن مزرعـه 10 تا 14 روز قبل از رسیدن کامل باعث برداشت آسان محصـول خواهد شـد . با انجـام عمـل زهکشـی و خشکاندن بمـوقع اراضی تا حـد ترکهای موئـی در خاک ، اکسیژن به داخل خاک هدایـت می شود و همچنین گازهای سمـی از سطح خاک فـرارکرده و با نفـوذ آب در خاک ضمن هدایت اکسیژن بداخل خاک شستشوی ترکیبات مضر ازمنطقه ریشه انجام خواهد شد. خشکاندن زمین درمرحله داشت در اراضـی با بافت سنگین و رسی از اهمیت بیشتری نسبت به اراضی سبک و شنی برخوردار است چون نفوذ پذیری آب دراین گونه اراضی خیلی کم است در اثرغرقـاب دائم تجمع گازهای زیان آور و اسیـدهای آلـی زیاد می شود .

اثرات مدیریت نادرست آبیاری برمشخصات ظاهری گیاه برنج

ارتفاع گیاه برنج مستقیماً تحت تأثیـر عمق آب در مزارع قرار دارد بطـوریکـه ارتفاع گیاه با افزایش عمق آب کاهش مقاومت گیاه در مقابل باد و باران خواهد شدکه خطر خوابیدگی را بدنبال دارد. همچنین تولید پنجـه در بوته با عمق آب نسبت عکس دارد . بطوریکه با افزایش عمـق آب ، تعداد پنجـه در بوته کاهش می یابد. عمق زیاد آب سبب کاهش دانه و افزایش کاه در برنج شده و در نتیجه نسبت تولید کاه به دانه افزایش می یابد .

اثرات تنش رطوبتی بر روی برنج

برنج در دو مرحله به کم آبی و تنش رطوبتی خیلی حساس است :

1- بلافاصله بعد از نشاءکاری که می تواند کاملاً گیاه را از بین ببرد .

2- در مرحله گلدهی که باعث عدم تلقیح و پوکی دانه می شود .

بنابراین دربرنامه خشکاندن باید دقت شود که به هیچ عنوان در دو مرحله فوق مزرعـه بدون آب نباشد و چنانچه به جهت کمبود آب ، آبیـاری کافی مقدور نباشد درمرحله رشد زایشی برنج به هرطریق ممکن آب به مزرعه هدایت شود .

پایان

مورد استفاده:

1- گزارش عملکرد بارور2 در زراعت برنج...................................................... مؤسسه فناور زیست

2- وبلاگ................................................................................. KESHAVARZE JAVAN

3 - وبلاگ ................................................................................ KESHAVARZE TANHA

4- اصول بهزراعی برنج ............................................... مهندس عبدالله سلیمانی و مهندس بهمن امیری

5- اصول تغذیه گیاهان ( جلد دوم) ........................................................... انتشارات دانشگاه تهران

6- مجله زیتون ( ویژه نامه شماره 2 ) ............................................. انتشارات وزارت جهاد کشاورزی

دانستنی های ضروری در مورد زراعت برنج به کوشش آقای بهرام فرضی پور

مطالب مشابه :

گذری برتاریخ لشت نشاء

شهر لشت نشاء

لشت نشا

استان گیلان

نام و کد رشته های دوره کارشناسی ناپیوسته کنکور دانشگاه آزاد سال 1391

منوگرافی روستای چپک ناظمی محله درلشت نشا

دانستنی های ضروری در مورد زراعت برنج به کوشش آقای بهرام فرضی پور

سخنرانی روز پرستار-دکـتر حسن تاميني

نتایج مسابقات کشوری الگوههای برتر تدریس علوم تجربی در سال تحصیلی 91/90