ساز و دهل

سازودهل باقدمتي كهن وماندگارنغمه هايشان بخوبي در ميان اقوام كرد ،لر، بختياري وقشقائي گيلك مي درخشند وباگوش مردمان ايران زمين به خوبي آشناست وباشادي وعزاي مردم هم نوا هستند. مردمان بومي بانغمه هاي غم انگيزش شيون و با نغمه هاي شادش پايكوبي مي كنند.به طوري كه در عروسي ها ومراسمات شادي ساز، گل مجلس مي شود .

درزمان جنگ تحميلي خودد ر غرب كشور استان كرمانشاه شاهد بودم درشهرو روستا،هنگامي كه جسدي را به خانه ابديش مي بردند، نوازندگان محلي باسازودهل به دنبال جسد نغمه هاي غم انگيز مي نواختند وعزاداران كه پياده بودند بانغمه هاي ساز شيون مي كردند. اگرامروزنغمه هايي ماندگاررا مي شنويم همه حاصل تلاش وكوشش بي وقفه اساتيد اهل فن است كه به خوبي به يادگار مانده اند خود در دهه 60 كه از نزديك نواي اين سازها را مي شنيدم حس و شورغريبي در وجودم پديدار مي شد و از همان دوران نوجواني تاكنون علاقمند بودم ساز دهل رابيشتر واز نز ديك بشناسم . خوشبختانه اين شوق وافر موجب گرديد در اين زمينه تحقيقي داشته باشم كه پس ازسالها بر حسب اتفاق اين لطف به ياري خداو كمك دوستان شامل حال من شد وموضوعي كه سالها دغدغه ذهن من بود مختصرا درشهرزادگاهم اسلام آباد غرب، به نگارش در آورم.

يك روز ظهر به منزل" مشهدي شيرخان ماهور" يكي از نوازندگان برجسته وخوش ذوق اين سازها رفتم ونشستي چند ساعته با اين استاد گرامي داشتم. استاد "مشهدي شيرخان ماهور" متولدسال 1326است وپنجاه سال با شادي وغم مردم به همراه سازش شريك بوده است . (در ماه محرم با ساز دُهل ، نغمه هاي غم انگيز (چَمري )نواخته مي شود."مشهدي شيرخان ماهور"نيز از آن دسته نوازندگاني است كه هر ساله در اين مراسمات شركت و در هياتهاي عزاداري (سينه زني و زنجير زني)ساز مي نوازد.

من و استاد "مشهدی شیرخان ماهور در منزلش"

آنچه در مورد سازومقام سازدراين مقوله مي خوانيد همه با تلاش وكوشش استاد "ماهور" و دوست دوران نوجواني ام و ديگرعزيزان واطر افيان نز ديك استاد "ماهور" است كه مرا به منزل ايشان راهنمايي كردند. ماحصل گفتگوي چند ساعته كاملا رضايت بخش وبنده را خوشنود كرده است واميد وارم شما عزيزان نيزبا خواندن اين مقاله تحقيقي اندكي از اين درياي بيكران علم موسيقي بهره مند شويد گرچه صحبت دراين زمينه بسيار است ووقت بنده بسياراندك كه بتوانم تحقيقي گسترده در اين زمينه به ارمغان بياورم .اميدوارم بعدها بتوانم بارهنمودها وياري شما خوانندگان عزيز آنطور كه بايد مطالب مفيدتري درباره ي سازهاي دهل و سرنا و اجراهايشان در استانهاي مختلف كشور ارائه دهم..

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

چند بيت از قطعه ي ساز" صبا " سروده ي شادروان استاد شهريار

بزن كه سوز دل من به ساز مي گويي

زساز دل چه شنيدي، كه باز مي گويي

مگر حكايت پروانه مي كني با شمع

كه شرح قصه، به سوز وگداز مي گويي

بياد تيشه ي فرهادومركب شيرين

گهي" زشور"وگه از" شاهناز" مي گويي

كنون كه راز دل ما، زپرده بيرون شد

بزن، كه دردل اين پرده راز مي گويي

بسوي عرش الهي ، گشوده ام پروبال

بزن، كه قصه ي راز ونياز مي گويي

نواي ساز توخواند ، ترانه ي توحيد

حقيقتي ، به زبان مجاز مي گويي

ترانه ي غزل " شهريار" وساز" صبا" است

بزن، كه سوز دل من به ساز مي گويي

ايران سرزميني پهناور با تمدني بسيار كهن كه همواره از هر نظر زبانزد خاص وعام حماسه هايش جاودان ومردانه، مردمانش خوش ذوق وبا استعداد،شيرزنانش استوارو درهرگوشه وكنارش نغمه هايي زيبا و آسماني به گوش ميرسد. اين نغمه ها با احساس پاك مردمان بادليري ومردانگي شوق عشق واعتقادات وايمان قوي، وبا زندگي آنها بخوبي آميخته شده و انس گرفته است. امروزه بخوبي مشخص است كه هر قومي نسبت به ماندگاري فرهنگ اصيل خود متعهد بو ده است وآواز ها وآهنگهاي دلنشين راگرامي وبه نحو خوب به يادگار گذاشتند. اين آهنگهاي اصيل مُعرف سرزمين هنرپرور ما مي باشد وكساني آنها را حفظ كرده اند كه هرگز به دنبال كسب مقام وثروت نبوده اند وخون دلها خورده اند تا آن را گسترش دهند .

نغمات محلي يا(فولكلور)

باقدمتي كه درتاريخ پر افتخار تمدن مادارد بسيارزيباودلنشين است تابه امروزبه خوبي ماندگارودل وروح مارا آرامش بخشيده است. چه بسا در گذشته نوازندگا ني دلسوز و پر تلاش بوده اند كه نامشان در گمنامي مانده و شايد به نظر بند ه يكي از دلايلش اين باشد كه در نقا ط دوردست ويا در ارتفاعات يا دامنه ي كوهها زند گي مي كرده اند ودر دوران آنها ضبط صوت يا دوربين فيلم برداري وعكاسي در آنجا و آن زمان نبوده كه چيزي رابراي امروز ما به ثبت برسانند واگر هم چنين وسايلي بوده به سختي يافت مي شده ويا كمتر كسي دنبال ثبت وضبط فرهنگ غني خود از جمله آواها ونواها بوده است .چو ن موسيقي بدنبال پژوهشگري است كه عاشقانه به اين كار دل ببند وساعتها وقت خود را دراين زمينه بگذارد وبه به دنبال نكته هاي نا شنا خته باشد. امروزه درشهرروستا نوازندگاني هستند كه ساليان سال با نغمه هاي دل انگيز سازشان دل وروح مردم را جلايي ازآواي مهر انگيز ساز بخشيد ه اند و همچنان در هر شرا يطي هنر خود را دنبال مي كنند ودر تلاش خلق نغمه هاي زيبا ودلنشين هستند و با آواهاي تفكر برانگيزدرشادي وسوزگداز مردم شريك هستند واگر قدري به اين آواها بينديشيم بدرستي در خواهيم يافت اين سردلبري وزيبانوازي استاد است كه با مهارت وتجربه اي چندين ساله درساز نوازي با دل و روح پاكش به مقام وارزش ساز ارج نهاده واو را ماندگار كرده است. هركس به خوبي باسازو آواي سرزمين مادريش آشناست ماهرگاه نغمه هاي آذري را مي شنويم يانغمه هاي كردي به ياد سرزمين آذربايجان شرقي وغربي ومناطق كرد نشين مي افتيم وبه اين نتيجه مي رسيم كه نغمه ها به خوبي معرف كاشانه ي خود هستند وتفكر مخاطب رابه راحتي باسردلبري به آن سرزمين ميكشند تاجايي كه مخاطب هم زمان باشنيدن نغمات خاطراتي را درذهن تداعي مي كند ودلش هواي وطنش مي كند . مو سيقي زلال درزندگاني ماجاي گرفته وبخوبي بادردها وشاديهايمان همنواست. وكمتر كسي يافت مي شود كه در طول عمرش موسيقي گوش نكرده باشد .

سازسرنا درفرهنگ كردكه به آن( ساز)مي گويند درمنزل ساخته مي شود وتابه امروزاصالت خود راحفظ كرده است وجزء صنايع دستي محسوب مي شود. اجزاي آن ازچوب كُنارتشكيل شده است كه اين چوب ازاطراف بنادرمناطق گرمسيري جنوب ايران بعضي مواقع هم از مَنلي (خانقين عراق) تهيه مي شود.

اجزاي سازتشكيل شده است از(ميل آو) به فارسي يعني قسمتي كه درآن مي دمند. ميل آو دو قسمت است ، يك بخش از آهن و بخش ديگرش از ني درست مي شود .

دو شاخه : از دوقسمت نر و ماده تشكيل شده است و زرگرها اخيرا ، سه قسمت ضد ضربه ي فلزي در ساز بكار برده اند .

مقامهاي سازدراستان كرمانشاه

شيون: زمان بدرقه ي مرده به سر خاك براي تدفين، خانمها جمع مي شوند ونوازندگان قطعه ي شيون را با ساز دهل مي نوازند.

چمري: در مراسم ختم نواخته مي شود ، نوازندگان از صبح تا ظهر چمري مي نوازند .

سحري: از اول صبح نوازندگان در روستا جهت بيدار كردن مردم در دم صبح رو به سمت حرم امام رضا (ع) مي ايستند و كلام "بسم الله الرحمن الرحيم" را با ساز مي نوازند.

به گفته ي استاد ماهور؛ اين قطعه ثواب زيادي دارد ، دم صبح به همراهي سازو دُ هل مي نوازند فقط براي بيدار كردن مردم ، كه براي نماز بيدار شوند، هيچ رسم خاص ديگري ندارد و مقام سحري حداقل 15 دقيقه نواخته مي شود .

مقام خَوشي: مقام شادي كه در مراسم عروسي نواخته مي شود و مهمانان با اين مقام رقص محلي ، چپي ، سه پا، گريان ، فتايي به پا مي كنند.

مقام سه جار محلي: جلوي پاي عروس و داماد نواخته مي شود زماني كه عروس و داماد وارد منزل مي شوند اين مقام با شادي مهمانان هم نوا است.

كلام:يك مقام عرفاني است كه با تنبور نيز نواخته مي شود ، در مناطق كرند غرب، سنجابي ، گوران به گوش مي رسد.

فاني روح: اين مقام بيشتر در مناطق گوران، كرند غرب و بابا يادگار استان كرمانشاه نواخته مي شود .

(مقام كلام ، فاني روح و مقام حق المولا در مناطق كرند غرب ، ايل سنجابي ، ايل گوران با ساز تنبور نيز نواخته مي شود .)

مقام: دوران قديم به مقام (مقام سوار، سوار) مي گفتند ، زماني كه مردم با داماد سوار بر اسب مي شوند و به دنبال عروس مي روند اين مقام نواخته مي شود .

مقام غَلايي: نوعي رقص محلي است كه از دو گروه زن و مرد تشكيل مي شود .

مقام رژين دالاهو: يك نوع مقام است كه ساز به همراهي تنبوربا هم نواخته مي شوند.

مقام يار داوودي : در جلوي پاي اشخاصي نواخته مي شود كه وارد مراسم ختم مي شوند، اين مقام نيز با ساز و تنبور نواخته مي شود.

مقام گل و خاكي: در ايام قديم مردم ، مقام گل و خاكي را با هوره به مناسبت شادي ميخواندند، شخصي هووره ميخواند سپس سكوت مي كند و هنگام سكوت نوازندگان با ساز و دُ هل همان مقام را مي نوازند اين مقام بسيار زيبا و شنيدني است و اشاره اي هم كه به آن شده يعني اين مقام از گل به عمل آمده است.

مقام قطار : در شبهاي زمستان كه اقوام و يا جمعيتي در خانه اي دور هم جمع مي شوند ، فقط ساز به تنهايي اين مقام كردي را مي نوازد.

مقام بيات: اين مقام مانند مقام قطار و مقام گل و خاكي در مجالس دوستانه فقط با ساز نواخته مي شود .

مقام پا كوتلي: پايان مراسم عزاداري جمعيتي كه در مراسم ختم هستند ، با هم عكسهاي داخل حجله را جمع مي كنند و نوازندگان با ساز و دُ هل مقام پا كوتلي را مي نوازند .

مقام جنگه راه: زماني كه دشمن به خاك ميهن حمله مي كند ، اين مقام جهت روحيه ي مردم و سربازان نواخته مي شود .

دُهل

بکوبید دهل ها و دیگر هیچ مگویید

چه جای دل و عقل است که جان نیز رمیده

"حضرت مولانا"

اجزاي دُ هل تشكيل شده است از پوست بُز و چوب درخت بيد و اين نوع درخت در مناطق ريجاب و گهواره و گُلين و ديره اطراف شهرستان سر پل ذهاب در استان كرمانشاه وجود دارد و بند اطراف آن از پشم گوسفند درست شده است.

تَركه و گُرز: از چوب درست مي شوند ، تركه از چوب ارژن و گُرز از درخت بيد درست مي شود.

(دهل كردي مانند دهل بلوچي به شكل استوانه اي با ارتفاع كمتر و سطوح جانبي با بدنه اي از چوب و پوستي از گاو يا گاو ميش با مضراب تركه و كجكي نوازند. دهل كردي با تسمه اي به گردن نوازنده اويخته مي شود – واژه نامه ي موسيقي ايران زمين –جلد اول –مهدي ستايشگر)

دوزله:

درقديما به دوزله به زبان كردي جفتان مي گفتند.به گفته مشهدي شيرخان قدمت دوزله باستاني است .اجزاي دوزله تشكيل شده از ني، موم ،استخوان كتف پرندگاني همچون شاهين وعقاب ازدوزله بيشتر درايران دراستانهاي كردستان، ايلام و كرمانشاه شهرستانهاي خرم آباد،گيلانغرب، اسلام آبادغرب، ، كرند غرب، سرپل ذهاب، صحنه ،سنقر كليائي، ،قصرشيرين مناطق جنوب كشورهاي عربي عراق استفاده مي شود

مقامها:

مقام عربي، لري، كردي، بندري و تركي (كه در همدان تويسركان تهران كرج قزوين آذربائيجان غربي وشرقي ) مشهدي شير خان ماهور اين مقامها را نواخته است .

ني:

اجزاي ني:

از موم وني درست مي شود. مقامها: براي مراسمات شاد استفاده مي شود هم مي شود با آن تك نوازي كرد وهم به همراهي تنبك نواخته مي شود.بابذاق دهان كه در آن ريخته مي شود صدايش زلال تر مي شود.نوازنده مي تواند بدون آنكه ساز را از روي لبش بردارد يكسره در آن بدمد ونغمه بنوارد.ني ودوزله صدايشان شبيه هم است نغمه هايشان باهم هيچ تفاوتي ندارند وفقط براي مراسم شادي از هردو استفاده مي كنند .

ساز و دهل

مطالب مشابه :

ساز و دهل

آشنایی با ساز بالابان

بالابان،دودک يا نرمه ني+لینک دانلود آلبوم زیبای بالابان حسین حمیدی

تنبور

موسيقي كردي