مدیریت خانواده در اسلام

چکیده

«مدیریت خانواده» یعنی علم و هنر هماهنگی کوشش ها و مساعی اعضای خانواده و استفاده از منابع برای نیل به اهداف معین. اگر خانواده مهم ترین نهاد تأثیر گذار دررشد،تعادل و شکوفایی افراد جامعه باشد،توجه به این نهاد و بررسی راهکارهای مدیریت این نهاد می تواند اولویت اصلی اندیشه های بشر باشد. از سوی دیگر،فرهنگ غنی اسلامی مملو از آیات و روایاتی است که می توانند راهنمای بسیارخوبی برای ما در این خصوص باشد چنان که رعایت دستورات و توصیه های موجود در آن می تواند نوید بخش خانواده ای سالم و متعالی و انسان هایی رشد یافته و مؤمن باشد که شکوفایی و اعتلای جامعه اسلامی را تضمین می کنند.ازاین رو، مقاله ی
حاضر با هدف بررسی راهکارهای مدیریت خانواده در اسلام، با استفاده از منابع ارزشمند فرهنگ اسلامی به توضیح راهکارهای اسلامی مدیریت خانواده پرداخته است. در این خصوص، باتوجه به اجزاء اصلی فرایند مدیریت که در متون تخصصی بدان ها اشاره شده است، چارچوب مقاله ی حاضر نیز تحت عناوینی همچون «دوراندیشی و پیش گیری»، «برنامه ریزی»، «نظم و مقررات و کنترل» و «مسؤولیت ها و روابط» تنظیم شده است و بدان وسیله سعی در ارائه ی ساختاری برای مدیریت خانواده در اسلام داشته ایم.
واژگان کلیدی: مدیریت، مدیریت خانواده، راه کار، اسلام.

مقدمه

امروزه در جهانی زندگی می کنیم که از آن با عناوین مختلفی همچون عصر تکنولوژی و اطلاعات یاد می کنند و این امر، پیچیدگی و گستره ی خیره کننده و گیج کننده آن را به ما گوشزد می کند. رشد و شتاب روزافزون روابط و مناسبات انسانی و اشتغالات و گرفتاری هایی که لحظه به لحظه برای انسان این دوران پدید می آید، او را نسبت به مسائل خود حیران و سرگردان و غافل کرده است. آدمیان برای مقابله با چنین اوضاعی و جهت کنترل و اداره سازمان های عریض و طویل و مراکز صنعتی و سیستم های پیچیده آنها دائماً در حال نظریه پردازی و اندیشه ورزی هستند. آنان با استفاده از شاخه های گوناگون علوم و معارف سعی در «مدیریت» چنین اوضاعی دارند.
اگر سازمان ها و مؤسسات را از جمله ارکان اصلی جوامع امروزی بدانیم، به زعم برخی اندیشمندان، «مدیریت» مهم ترین عامل در تداوم حیات و استمرار موفقیت سازمان ها و مؤسسات است. اما، پرسش بنیادین «مدیریت چیست و چگونه است؟» دارای پاسخ های بسیاری بوده و بحث های متنوعی را در پی داشته است. شاید بتوان گفت که به تعداد نظریه پردازان و اندیشه وران در این حوزه،برای پرسش فوق پاسخ وجود دارد. بعضی صاحب نظران مدیریت را
«هنرانجام امور به وسیله ی دیگران» توصیف کرده و بر نقش دیگران و قبول هدف از سوی آنان تأکید ورزیده اند. برخی نیز مدیریت را «علم و هنر هماهنگی کوشش ها و مساعی اعضای سازمان و استفاده از منابع برای نیل به اهداف معین دانسته اند». به هرحال، مدیران برای اجرای وظایف خود فرایندی را دنبال می کنند که شامل اجزایی همچون برنامه ریزی، سازمان دهی، نظارت و کنترل، انگیزش، ارتباطات، هدایت و تصمیم گیری است (الوانی، ۱۳۷۸).
همان طور که اشاره شد، نظریات بسیار زیادی در نحوه مدیریت وجود دارد که معمولاً تحت عنوان «تئوری های مدیریت» بررسی می شوند. به طور خلاصه، برخی تئوری ها مبتنی بر حداکثر بهره وری از ماشین و انسان و خدمت بیشتر به صاحبان صنایع و سرمایه داران هستند و برخی دیگر از تئوری ها مبتنی بر توجه به ابعاد روحی و روانی انسان بوده و جهت گیری غیر مستقیمی به سمت منافع سرمایه داری محسوب می شوند. در این میان نباید از نقش مهم «فرهنگ» به عنوان یکی از عوامل تأثیر گذار بر شکل گیری، موفقیت و اثربخشی تئوری های مدیریت غافل ماند. صاحب نظران از «مدیریت آمریکایی»، «مدیریت ژاپنی»، «مدیریت کره ای» و.. نام می برند. هم از این رو، اندیشه ورزان و متفکرین مسلمان نیز سعی داشته اند با استفاده از منابع غنی فرهنگ اسلامی از «مدیریت اسلامی» سخن بگویند. مدیریت اسلامی با ارزش قایل شدن به حقوق و کرامت انسانی و مقدم قرار دادن اهداف انسانی بر اهداف سازمانی می تواند گام ارزشمندی در جهت رشد و اعتلای این دانش باشد. بنابراین، «مدیریت اسلامی هنر و علم به کارگیری صحیح افراد و امکانات در جهت وصول به اهداف سازمانی است، به نحوی که با موازین شرع مغایرت نداشته باشد» (نبوی، ۱۳۷۷، ۳۵) .
از سوی دیگر، خانواده یکی از مهم ترین نظامها و نهادهای بنیادین جوامع بشری محسوب می شود و نحوه ی مدیریت آن باید در دستور کار فکری اندیشمندان قرار گیرد. اگر خانواده مهم ترین نهاد تأثیرگذار در رشد، تعادل و شکوفایی افراد جامعه باشد، توجه به این نهاد و بررسی راهکارهای مدیریت این
نهاد می تواند اولویت اصلی اندیشه های بشر باشد. اندیشمندان بزرگ از این امر غافل نبوده اند. به عنوان مثال، ارسطو یکی از شاخه های حکمت علمی را تدبیر منزل نامیده و ابن سینا کتابی تحت عنوان تدابیر المنازل او السیاسات الاهلیه را به رشته یتحریر در آورده است. غزالی در کیمیای سعادت و خواجه نصیر در اخلاق ناصری و بزرگان دیگر در نوشته هایی دیگر، از این مهم غافل نمانده اند. همچنین، فرهنگ غنی اسلامی نیز مملو از آیات و روایاتی است که به این امراختصاص داشته و راهنمایی های شایسته ای دارند. به عنوان نمونه، در سرلوحه ی این فرهنگ، خداوند کریم به شیواترین سخن به اهمیت این مسأله توجه داده است:«از دلائل و نشانه های علم و حکمت و قدرت خداوند این که از جنس و نوع و سنخ خود شما، برای شما جفتی آفرید تا مایه سکوت و آرامش شما گردد و پیوند موّدت و رحمت را نیز وسیله تحکیم این وصلت قرارداد،که البته در این فضل و رحمت آیات و نشانه هایی دالّ بر علم و قدرت و حکمت الهی برای اندیشمندان نهفته است (روم، ۲۱).
اگرچه «مدیریت خانواده اهمیت بسیار زیادی در فرهنگ انسانی و اسلامی داشته است، اما، توجه به این مسأله در کشورمان ناچیز بوده و آثار اندکی در این خصوص تولید شده اند. هرچند که این دانش به عنوان یکی ازگرایش های رشته فنی و حرفه ای در آموزش و پرورش و یکی از رشته های دوره ی کاردانی در آموزش عالی ما گنجانده شده است،اما، نگاهی به محتوای دروس این گرایشها حاکی از ضعف های بسیار و سطحی نگری به این مسأله است. در این مقاله سعی خواهیم داشت با توجه به اهمیت و ضرورت این بحث، با استفاده از منابع فرهنگ اسلامی راه کارهایی برای مدیریت خانواده ارائه کرده و به توضیح آنها بپردازیم.
راه کارهای مدیریت خانواده در اسلام
با توجه به اشاراتی که درباره ی تعریف مدیریت (به معنای عام) داشتیم، می توان
این تعریف را برای «مدیریت خانواده» ارائه کرد: مدیریت خانواده یعنی علم و هنر هماهنگی کوشش ها و مساعی اعضای خانواده و استفاده از منابع برای نیل به اهداف معین. همچنین، همان طور که در مقدمه اشاره داشتیم، فرایند مدیریت، در تمام اقسام وانواع آن، دارای اجزایی است که با توجه به تعابیر گوناگون صاحب نظران می توان برخی از مهم ترین آنها را این گونه برشمرد: برنامه ریزی، سازمان دهی، نظارت و کنترل، انگیزش، ارتباطات، هدایت و تصمیم گیری. در بررسی مدیریت خانواده نیز باید تا حدّ ممکن به این اجزاء توجه داشت. از این رو، در ادامه این مقاله به توضیح راهکارهای اسلامی مدیریت خانواده، ذیل عناوینی همچون «دوراندیشی و پیش گیری»، «برنامه ریزی»، «نظم و مقررات و کنترل» و «مسؤولیت ها و روابط» خواهیم پرداخت.
۱) دوراندیشی و پیش گیری
اگرچه مدیریت خانواده سخن از نحوه یعملکرد افراد در بطن خانواده ای شکل گرفته دارد، اما، حزم و دور اندیشی، آینده نگری و پیش گیری از مهم ترین اصول مدیریتی به شمار می آیند که مدیران در هدف گذاریها و برنامه ریزی های خود قبل از هر اقدامی باید به آنها توجه داشته باشند. در این باره روایات بسیاری در فرهنگ اسلامی یافت می شود. به عنوان نمونه، حضرت عبدالعظیم الحسنی از امام جواد (ع) روایت می کند که امیرالمؤمنین (ع) فرمود: «اگر قبل از شروع هر کاری در آن دقت کنی از پشیمانی ایمن خواهی شد» (کلینی، بی تا، ۲/ ۲۵۹). همچنین، ابن صدقه از امام صادق (ع) و او از پدرانش (ع) روایت می کند که مردی نزد رسول خدا (ص) آمد و عرض کرد: یا رسول الله مرا وصیت کنید، رسول خدا (ص) فرمودند اگر شما را وصیت کنم به سخنان من گوش خواهید داد؟ رسول خدا (ص) این سخن را سه بار تکرار کردند و او هم پاسخ مساعد داد. پیامبر (ص) فرمود: «وصیت من به شما آن است که هرگاه خواستید کاری انجام دهید درپایان آن مطالعه و دقت کنید اگر عاقبت بود انجام بدهید، و اگر بد بود ترکش
کنید»(کلینی،بی تا، ۲ /۲۵۹).
از این رو، یکی از مهم ترین راه کارهای مدیریت خانواده دوراندیشی و پیش گیری می باشد. تأمل و مطالعه در نحوه ی تشکیل خانواده و رأی زنی و مشورت در این خصوص امری مهم به شمار می آید. علاوه بر این، فراهم آوردن شرایط و زمینه های مساعد برای دست یابی به خانواده ای که از معیارهای حداقلی برخوردار باشد، از همین اقدامات است. به طور خلاصه می توان این گونه اقدامات را به صورت زیر دسته بندی کرد:
۱) خودشناسی و خودسازی براساس دستورات و موازین اسلامی؛
۲) اصلاح و بهبود روابط اجتماعی و تلاش در جهت شناخت انسان های دیگر؛
۳) تحقیق و بررسی درباره ی عوامل موفقیت و شکست روابط خانوادگی؛
۴) آشنایی با معیارهای اصیل انتخاب همسر و تشکیل خانواده؛
۵) تأمین حداقلی زمینه ها و شرایط اقتصادی تشکیل خانواده.
سالاری فر (۱۳۸۵)، با توجه به تعالیم اسلامی، ازشش دسته صفات مناسب برای انتخاب همسر (زن) یاد کرده که به برخی از آنها اشاره خواهیم داشت. (۱)
۱) صفات جسمانی، مانند سلامت، فرزند آوری و دوشیزه بودن وزیبایی های ظاهری مانند زیبایی چهره، اندام و موها.
۲) صفات روان شناختی، مانند هوش مندی در حد مناسب، و صفات اخلاقی، حالات و رفتارهای مناسب، مانند فروتنی در برابر همسر، سهل گیری و نرم خویی، امانت داری، سپاس گزاری از همسر، مهربانی و عشق به همسر و فرزندان، تسلیم و همراهی در روابط جنسی، و صبر و بردباری در مشکلات.
۳) توانایی ها و ابعاد اقتصادی، مانند مهارت های ویژه در اداره ی خانه، کم بودن مهریه، هزینه ی ازدواج و سایر مخارج شخصی و یاری کردن مرد در مسائل زندگی.
۴) صفات دینی که در اعتقادات به اموری مانند ایمان به خداوند و زندگی پس از مرگ، دین داری، تکیه و توکل بر خداوند در مشکلات زندگی باز می گردد.
توصیه ی همسر به صبر، تقوا و دوری از گناهان،رعایت عفاف و پوشش شرعی و دوست داشتن اولیای دین (ع) و پیروی از آنها.
۵) شرایط اجتماعی و فرهنگی که در این موارد غالباً تشابه زوجین مورد نظر است.
۶) توجه به خانواده همسر از ابعاد وراثت و تربیت.
در این خصوص روایات بسیاری وجود دارد که در ادامه به برخی از آنها اشاره خواهیم داشت. پیامبر اکرم (ص) در خطابه ای در این رابطه فرموده اند: ای مردم برحذر باشید و دوری کنید از خضراء دمن (سبزه مزبله). گفته شد یا رسول الله خضراء دمن کدام است؟ فرمود: زن زیبارویی که در خاستگاه بد بوده باشد. یعنی زنی که زیباست، اما دین و اخلاق خانوادگی ندارد و خانواده او نااصل باشند .(حرالعاملی، ۱۳۶۷، ۱۴ /۳۷). همچنین، پیامبراکرم (ص) در روایتی دیگر، درباره زن همتای مرد دین دار و خلیق چنین فرموده اند: مرد مسلمان بعد از اسلام فایده ای بهتر و برتر از زوجه و همسر مسلمانی به دست نیاورده که هنگامی که او را می بیند وی را خوشحال و شاد گرداند و هنگامی که دستوری به او می دهد، اطاعت نماید و در غیاب او خود و مال وی را مراقبت و محافظت نماید (حرالعاملی، ۱۳۶۷، ۱۴ /۵۱). امام صادق (ع) نیز «کفو بودن» را از معیارهای اصلی ازدواج عنوان کرده و آن را این گونه توضیح می دهند:«الکفو ان یکون عفیفاً و عنده یسار»؛ یعنی، همتایی عبارت از آن است که همسر پاکدامن و باحیا و متمکن باشد (حرالعاملی، ۱۳۶۷، ۱۴ /۳۲). در این باره از امام حسین (ع) نیز روایتی بدین مضمون نقل شده است:ابراهیم کرخی به امام صادق (ع) عرض کرد: همسرم، که زنی شایسته و موافق بود از دنیا رفته است و اینک قصد ازدواج دارم. حضرت فرمود: دقّت کن که خود را در کجا قرار می دهی و با کدام خانواده پیمان ازدواج می بندی. متوجّه باش چه کسی را شریک ثروت خود می سازی و او را بر دین و اسرار خویش واقف و مطلّع می نمایی (فلسفی، ۱۳۶۸، ۳ /۳۹۱).
البته، نکته ی مهم در این جا وجود دارد و آن این که آیات و روایات باید در کنار هم و با توجه به برخی اصول و ملاک های اساسی مورد تفسیر و تأمل قرار گیرند. توجه نداشتن به ملاک های صحیح برداشت از احادیث و روایات، گاه، موجب بدفهمی و انحراف می شود. هم از این رو است که محقق فوق الذکر،پس از دسته بندی این صفات، بحثی را تحت عنوان «اولویت بندی و وزن ملاک های مختلف» ارائه کرده و اشاره داشته اند که در مقام عمل و گزینش مصادیق، باید شرایط هر فرد و اقتضائات محیط اجتماعی در نظر گرفته شود، ایشان به ترتیب از صفات «ایمان و باورهای صحیح و در حدّمناسب»، «حسن خلق»، «برخورداری از تقوا» و «سلامت جسمانی و روانی» به عنوان مهم ترین ویژگی های یک همسر شایسته یاد کرده اند و سایر ملاک های یاد شده را نسبی دانسته اند، بدین معنا که آنها را باید با توجه به سایر ملاک ها و بود و نبود یا قوت و ضعف شان در نظر گرفت (سالاری فر،۱۳۸۵، ۴۲-۳۵).
به طورکلی،مودّت و رحمت و آرامش که هدیه ای الهی است و در زندگی مشترک میان زن و مرد ضروری و لازم است، در صورتی عرضه می شود که اساس انگیزه گزینش همسر،انگیخته دین و اخلاق باشد؛ البته جمال و عنوان و تمکّن مالی خود مزید بر علت است و وجود آنها باعث تقویت روابط خواهد شد، اما نباید اصل و اساس انتخاب قرار بگیرد.
به هرحال، مطالعه و دقت در نحوه ی صحیح تشکیل خانواده و دوراندیشی در این خصوص و همچنین، پیش گیری از آسیب ها و خطرات احتمالی در ابتدای این حرکت خطیرو ارزشمند می تواند مقدمه ای لازم برای ورود به عرصه ی مدیریت خانواده محسوب شود.

۲) برنامه ریزی

به طور کلی،برنامه ریزی یعنی اتخاذ روش هایی که ما را به بهترین نتیجه مطلوب برساند. به عبارت دیگر، «برنامه ریزی متضمن تعیین هدف ها و مقاصد
سازمان و تهیه ی نقشه و برنامه کار است. برنامه ها نشان می دهند که هدف ها چگونه باید تحقق یابند» (هرسی و بلانچارد؛ ۱۳۷۵، ۱۴). این عامل در هر فرایند مدیریتی نقش بزرگی برعهده دارد. حضرت علی (ع) در اهمیت این عامل مهم فرموده اند: «امارات الدّول انشاء الحیل»؛ یعنی، بقای مناصب و دولت ها مربوط به برنامه ریزی و چاره اندیشی در امور می باشد (محمدی ری شهری،۱۳۲، ۲ /۵۵۱).
مدیریت صحیح خانواده بدون برنامه ریزی های دقیق و همه جانبه امکان پذیر نمی باشد.بنابراین،توجه به این نکته یکی از مهم ترین راه کارهای مدیریت خانواده محسوب می شود. ائمه معصومین (ع) نکات بسیار ارزشمندی در نحوه ی برنامه ریزی در فرایند مدیریت خانواده گوش زد کرده اند که در ادامه ی مقاله به چند مورد از آنها اشاره می شود:

۲-۱) برنامه ریزی زمانی

مدیریت زمان در مسائل فردی و اجتماعی اهمیت بسیاری دارد. فردی که در وهله ینخست برنامه ریزی زمانی مناسبی برای فعالیت های شخصی خود نداشته باشد توان مندی اداره برنامه ها و امور موظف خود را در نهادهای اجتماعی نخواهد داشت. به طور کلی، تنظیم اوقات از دستورات مؤکد ائمه معصومین (ع) است که نحوه ی این کار در سیره ی آن بزرگواران (ع) به خوبی قابل مشاهده است. امام حسین (ع) در این باره فرموده اند:«از پدرم (ع) درباره وضع ورود حضرت رسول (ص) سؤال کردم، پدرم فرمودند: وضع ورود آن حضرت برای خودشان مجاز بود، وقتی به منزل می رفتند وقت خود را سه قسمت می کردند، یک قسمت برای خداوند- تبارک و تعالی- و یک قسمت برای خانواده و یک قسمت نیز برای خود، سپس قسمت خود را بین خود و مردم تقسیم می کردند، و اول خواص وارد می شدند و پس ازآن سایر مردم و چیزی از آن را نسبت به ایشان دریغ نمی فرمودند (شیخ صدوق، ۱۳۷۲، ۱ /۶۳۹). همان
طور که مشاهده می شود،هیچ یک از مسائل مربوط به ابعاد وجودی انسان (یعنی مسائل شخصی، خانوادگی و اجتماعی) در این زمان بندی از نظر غافل نمی ماند. البته،کاملاً واضح است که تقسیم بندی زمانی همیشه به صورت برابر و مساوی نسبت به همه ی امور انجام نمی گیرد، بله با توجه به اهمیت و ضرورت مسائل مختلف در زندگی می توان زمان های مختلفی را به هریک از این بخش ها اختصاص داد.
تقسیم بندی اوقات خانواده برای اجتماع صمیمانه اعضای خانواده، هم فکری و هم یاری با اعضای خانواده و رفع و رجوع مشکلات،دید و بازدید و صله رحم، شرکت در مراسم فامیلی، تفریحات و مسافرت ها و.. باید به نحو احسن صورت گیرد. در این موارد نیز روایات متعددی وجود دارد. به عنوان نمونه،امام رضا (ع) فرموده اند. کوشش کنید اوقات روز شما چهار ساعت باشد: ساعتی برای عبادت و خلوت با خدا، ساعتی برای تأمین معاش، ساعتی برای آمیزش و مصاحبت برادران مورد اعتماد و کسانی که شما را به عیوبتان واقف می سازند و در باطن نسبت به شما خلوص و صفا دارند و ساعتی را به تفریحات و لذائذ خود اختصاص دهید و از مسرّت و نشاط ساعت تفریح نیروی انجام وظایف ساعت دیگر را تأمین نمایید (مجلسی، ۱۳۶۳، ۱۷ /۲۰۸).

۲-۲)برنامه ریزی اقتصادی

تأمین معاش خانواده و مدیریت منابع مالی یکی ازمهم ترین وظایف و نقش ها در مدیریت خانواده است. این وظیفه بسته به شرایط مختلف می تواند بر عهده هریک از اعضای خانواده باشد، اما به طور معمول مردها ایفاگر چنین نقشی هستند. در هر صورت، از دید اسلام اجر و منزلت بسیار بالایی برای انجام صحیح این وظیفه توصیف شده است. در روایتی از امام رضا (ع) داریم: آن کس که در پی به دست آوردن مال بیش است تا با آن کفاف زندگی خانواده خود را فراهم آورد، اجرا او از کسی که درراه خدا جهاد می کند بالاتر است (حکیمی،۱۳۸۰، ۵ /۳۶).
البته،هرچند که تأمین معاش خانواده بسیار مهم است،اما،مصرف مدبرانه و صحیح درآمدهای خانواده از اهمیت بیشتری برخورداراست.هزینه ها و مخارج خانواده باید به دقت هرچه تمام براساس میزان درآمد خانواده و نیازهای حال و آینده آن مدّنظر قرار گیرند. گاهی باید برای یک هزینه ضروری تر در هزینه های دیگر صرفه جویی کرد و گاهی نیز باید از پس انداز برای رفع مشکلات استفاده کرد. به هرحال، رعایت حدّ تعادل و دوری از اسراف و اقتار (تنگ گیری در خرج و مصرف)دراین باره بسیار ضروری است. در این خصوص، روایات متعددی وجود دارد. به عنوان نمونه، از امام رضا (ع) روایتی بدین مضمون نقل شده است: عبّاسی راوی حدیث می گوید: از امام رضا (ع) برای خرج خانواده اجازه خواستم، فرمود: «میان دو حدّ ناپسند باشد»؛ گفتم : فدایت شویم، سوگند به خدا، نمی دانم دو حدّ ناپسند کدام است. فرمود: «خدایت بیامرزاد، آیا نمی دانی که خدای بزرگ اسراف و اقتار(تنگ گیری در خرج و مصرف) هر دو را مکروه و ناپسند خوانده است». آنگاه این آیه را خواند: (بندگان خدای رحمان) کسانی هستند که چون خرج کنند، نه اسراف کنند،نه تنگ چشمی نشان دهند، و میان این (دو حالت)، حدّ قوام (معتدل) خواهد بود (حکیمی، ۱۳۸۰، ۴ /۳۲۸).
امام رضا (ع) در جایی دیگر فرموده اند: «سزاواراست که مؤمن در زمستان از خوراک خانواده اش کم کند و بر چوب و زغال و وسیله گرم کننده آنها بیفزاید» (حرالعاملی، ۱۳۶۷، ۱۵ /۲۴۹). این توصیه تأکید بر مدیریت صحیح منابع مالی خانواده دارد که بسته به شرایط و مواقع مختلف می توان برداشت های مفیدی از آن داشت.
همچنین،درروایت مفصلی از امام صادق (ع) توضیحات جالب توجهی درباره ی نیازمندی ها و مخارج خانواده (تحت عنوان حق زن بر همسرش) و نحوه ی مدیریت اقتصادی درآمدها وجود دارد: شهاب بن عبد ربّه می گوید: به امام صادق (ع) گفتم: حق زن بر همسرش چیست؟ فرمود: باید غذای او را تأمین کند، و به او لباس دهد، و با او ترش رویی نکند،چون چنین نکند، به خدا سوگند
که حقّ او را ادا کرده است. گفتم: روغن چه؟ فرمود: یک روز در میان. گفتم: گوشت؟ فرمود: هر سه روز یک بار، یعنی هر ماه ده بار، نه بیش از این. گفتم: رنگ مو (حنا، روناس)؟ فرمود: هر شش ماه یک بار؛و لازم است که در هر سال چهار لباس برای او فراهم آورد: دو برای تابستان و دو برای زمستان، و شایسته نیست که خانه خود را از سه چیز خالی گذارد: روغن سر و سرکه و روغن زیتون. و روزی آنان به وزن یک مدّ باشد که من خوراک خود و عیالم را با همین اندازه قوت برگزار می کنم، که هریک از آنان سهم خود را بر می گیرد، اگر بخواهد خود می خورد، و اگر بخواهد به دیگری می بخشد، یا به صدقه می دهد، و از میوه های مورد استفاده عموم باید برای نان خوران خود بخرد (حکیمی، ۱۳۸۰، ۶ /۲۰۷).
تأمل و دقت نظر در این روایت اهمیت برنامه ریزی اقتصادی در خانواده را بر ما آشکار می کند.البته،باید توجه داشت که برخی نکات جزیی این دستورات صرفاً مختص زمان و مکان خاصی بوده است و رعایت مضامین کلی این نوع روایات (با تطبیق آنها با شرایط زمان و مکان خود) نیاز به تأمل بیشتری دارد.
به طور کلی، تأمین آسایش و رفاه خانواده نباید دور از نظر بماند و سخت گیری در این خصوص کاملاً مذموم و ناپسند می باشد. امام سجاد (ع) فرموده اند: پسندیده ترین شما در نزد خدا، آن کس است که رفاه بیشتری برای اهل و عیال خود فراهم آورد (حکیمی، ۱۳۸۰، ۶ /۲۰۶).
همچنین،توجه به شرایط خاص (مانند اعیاد) نیز ازاین جمله هستند. امام صادق (ع) در حدیثی اشاره داشته اند: به هنگام عید طعام بیشتری برای خانواده فراهم آورد،و ازچیزهایی که در روزهای معمولی نمی خریده است بخرد (حکیمی، ۱۳۸۰، ۶/ ۲۰۸). امیرالمومنین (ع) نیز فرموده اند: هرشب جمعه با میوه، نزد خانواده های تان بیایید. (غفاری ساروی، ۱۳۵، ۱۳۸) امام صادق (ع) نیز فرموده اند: هر میوه ای که همگانی شود، مرد باید از آن برای خانواده خویش بخرد (حکیمی، ۱۳۸۰، ۶/ ۲۰۶).
همان طور که اشاره گردید،افراط و تفریط در این خصوص به شدت نهی شده است. ائمه ی معصومین (ع) در دعاهای شان از انواع گناهان به ذات اقدس الهی پناه می بردند،اما تفسیر وتوضیح یکی از آن ادعیه در روایتی از امام زین العابدین (ع) نقل شده است. ایشان درباره ی یکی از این گناهان اشاره شده در آن دعا فرموده اند: گناهانی که موجب پرده دری می گردند عبارتند از قرض کردن با این نیت که نپردازد، در مخارج زندگی زیاده روی نمودن، در پرداخت مخارج زندگی خانواده و فرزندان و نزدیکان بخل ورزیدن،بد اخلاقی، کم طاقتی، بی قراری و تنبلی و دینداران را خوار دانستن (غفاری ساروی، ۱۳۷۵، ۳۵۰).

۲-۳) برنامه ریزی فرهنگی

همان طور که برنامه ریزی اقتصادی در خانواده اهمیت دارد و تأمین معاش و امنیت خانواده باید مورد توجه قرار گیرد، برنامه ریزی های فرهنگی نیز برای تأمین سلامت و امنیت روانی و عاطفی اعضای خانواده بسیار مهم است. تمام اعضای خانواده باید برای خود برنامه های فرهنگی داشته باشند و دراین راه به یکدیگر کمک کرده و سعی در رشد و اعتلای عمومی خانواده خود داشته باشند. بنابراین، روابط تربیتی و عاطفی به هیچ عنوان یک سویه و از بالا به پایین نخواهد بود،بلکه والدینی می توانند مربیان خوبی برای فرزندان خود باشند که در وهله ی نخست،رشد اخلاقی و معنوی خود را مدّ نظر داشته باشند. البته، نحوه ی پیاده سازی چنین دیدگاهی نیازمند مدیریتی مدّبرانه و دقیق است.
یکی از مهم ترین فعالیت های فرهنگی که در یک خانواده اسلامی باید بدان توجه شود، دعوت اعضای خانواده به ایمان و عمل به وظایف و تکالیف دینی است. خداوند کریم فرموده اند: ای کسانی که ایمان آورده اید خود و خانواده ی خویش را از آتشی که هیزم آن انسان ها و سنگ هاست نگه دارید؛ آتشی که فرشتگانی برآن گمارده شده که خشن و سخت گیرند و هرگز فرمان خدا را
مخالفت نمی کنند و آنچه را فرمان داده شده اند (به طور کامل) اجرا می نمایند (تحریم، ۶). همچنین،درجایی دیگر فرموده اند: خانواده خود را به نماز فرمان ده؛ و بر انجام آن شکیبا باش؛ از تو روزی نمی خواهیم؛ (بلکه) ما به تو روزی می دهیم؛ و عاقبت نیک برای تقواست! (طه، ۱۳۲). در روایتی آمده است که سلیمان بن خالد گوید: به امام صادق (ع) عرض کردم: «من خانواده ای دارم که از من شنوایی دارند. آنها را به امر امامت دعوت کنم؟ آری خداوند عزّ و جلّ در کتابش می فرماید: ای کسانی که ایمان آورده اید؟ خود و خاندان خود را از آتشی که آتش گیره ی آن مردم و سنگ است برکنار دارید» (کلینی، بی تا، ۳ /۳۰۱). البته، همان طور که اشاره شد این دعوت همیشه به صورت امری و مستقیم نیست، بلکه میزان پای بندی بزرگترهای خانواده به اخلاق و شرایع نسبت به وظایف دینی خود کوتاهی یا سهل انگاری می کنند نباید رعایت چنین مواردی را از فرزندان خود انتظار داشته باشند. پس دعوت به اعضا و جوارح (در مقابل دعوت زبانی) ازاهمیت بیشتری برخوردار است.
همچنین، گنجاندن برنامه های متنوع فرهنگی درفهرست فعالیت های روزانه (مانند شرکت در مراسم نماز جماعت مسجد یا مطالعه ی روزانه)، هفتگی (مانند شرکت در مجالس و مراسم مذهبی یا ملاقات با اولیای تربیتی مدرسه ی فرزندان مان)، ماهانه (مانند خرید کتاب و نرم افزارهای آموزشی و فرهنگی یا رفتن به مراکز فرهنگی مثل سینما) و سالانه (مانند مسافرت های زیارتی) خانواده می تواند نقش بسیار مهمی در اعتلای سطح فرهنگی و معنوی خانواده داشته باشد.
مسائل تربیتی فرزندان نیز در تمامی مراحل آن (پیش از انعقاد نطفه تا تولد و رشد فرزند در سنین مختلف) باید مدّ نظر قرار گرفته و والدین برنامه های خاصی را بدین امر اختصاص دهند.
تنظیم خانواده اولین نکته مهمی است که باید بدان توجه گردد. بی تردید،
آیین اسلام، بلکه تمامی ادیان آسمانی، پیروان خود را به افزایش جمعیت با ایمان و شایسته،به اندازه ای که در توان آنان باشد، فرا می خوانند. اما، فراهم نمودن شرایط و لوازم فرزند آوری و زمینه سازی مادی و معنوی رشد و تربیت فرزند از اهمیت بسزایی برخوردار است.
از سوی دیگر، توجه به همه ی ابعاد رشد فرزندان در زمینه های جسمانی، شناختی، عاطفی و اجتماعی ضرورت برنامه ریزی همه جانبه ای را برای ما روشن می سازد. ائمه ی معصومین (ع) دستورات مؤکدی در این باره دارند. توجه به نوع غذاهای فرزندان،گفتگوی مهربانانه و دل سوزانه با فرزندان، نگاه مهربانانه به آنها و دست کشیدن برسرشان، بوسیدن و در آغوش کشیدن فرزندان، بازی با کودکان، دوری از ابراز خشم نسبت به آنها، رعایت عدالت و مساوات در برخورد عاطفی با فرزندان و… ازجمله مواردی است که برای هریک از آنها احادیث و روایات متعددی نقل شده است (سالاری فر، ۱۳۸۵، ۸۴-۸۱) .

۳) نظم و مقررات و کنترل

نظم و مقررات یکی از پایه های اساسی هر نهاد و سازمان است و نظارت و کنترل نیز از ارکان و عناصر حیاتی مدیریت در همه ی سیستم ها به شمار می رود. آنچه باعث شده تا جوامع انسانی و نظام های اجتماعی درروند تکامل خود به کنترل و روش های گوناگون نظارت روی آورند، ضرورت پیش گیری و ممانعت از انحراف از هدف و حصول اطمینان از صحت حرکت همه عوامل جامعه یا سازمان به سمت اهداف تعیین شده می باشد. یکی از تعاریف نسبتاً جامع از نظارت و کنترل، که یکی از نظریه پردازان مدیریت (استیفن رابینز) ارائه کرده، عبارت است از فرایند تحت نظر قراردادن فعالیتها به منظور حصول اطمینان از این که آنها همان گونه که برنامه ریزی شده اند انجام می پذیرند و اصلاح انحرافات قابل ملاحظه و مهم (خدمتی و همکاران، ۱۳۸۲).
در مدیریت اسلامی هم می توان از نظارت و کنترل نمونه های بسیاری
مشاهده کرد. به عنوان نمونه، حضرت علی (ع) در دوران کوتاه مدیریت خود بر جامعه ی اسلامی، در زمینه ی مراقبت و نظارت بر اعمال و رفتار کارگزاران و کارکنانی که تحت مدیریت ایشان بودند،بسیار دقیق وهوشیارانه عمل می کردند. ایشان در بخشی از عهدنامه و دستورالعمل مهم خود به مالک اشتردرمورد نظارت بر عملکرد کارگزاران و افراد تحت امر او می فرماید: پس، با فرستادن مأموران مخفی، که اهل راستی و وفاداری هستند، کارهای آنان را زیر نظر بگیرد،زیرا بازرسی مداوم و پنهانی تو سبب می شود که آنان به امانت داری و مدارا کردن با مردم ترغیب شوند (نهج البلاغه، نامه ی ۵۳).
اما، دراین جا سؤال مهمی مطرح می شود و آن این که «جایگاه نظم و مقررات و نظارت و کنترل در مدیریت خانواده کجاست و راه کار اجرای صحیح آنها چگونه است؟».شباهت ها و تفاوت های نظم و کنترل در خانواده با یک سازمان چیست؟ آیا مدیر خانواده می تواند از راه کارهای سازمانی نظم دهی و نظارت و کنترل در خانواده استفاده کند؟ در ادامه این بحث سعی می کنیم بدین سؤالات پاسخ دهیم.

۳-۱) نظم و مقررات

مسلم است که بنیاد هر نهاد و نظامی به چگونگی انتظام و قرار گرفتن اجزا در جای مشخص خود و ترتیب و توالی حرکت ها و کنش هاست.نظام خانواده نیز برای دست یابی به سلامت،صحت،توان مندی، و کارایی نیازمند رعایت چنین مسائلی است؛ اگر چه نظام و ساختار یک خانواده نباید شاکله ای مکانیکی یا فیزیکی داشته باشد و پویایی و تحرک ازجمله خصوصیات نظام های انسانی به شمار می رود. وجود برنامه های مشخص روزانه،هفتگی، ماهانه و سالانه برای تک تک اعضای خانواده به صورت فردی و برای جمع آنها، به صورت اجتماعی و تصویب و اجرای قوانین و مقررات فردی و اجتماعی در یک خانواده امری کاملاً لازم و ضروری به نظر می رسد. هرچند دراین امر،والدین و
بزرگ ترهای خانواده نقش هم کار و هم فکر برای یکدیگر و نقش راهنما و الگو برای اعضای کوچک تر را ایفا می کنند و استفاده از تشویق و تنبیه درست و به جای نیز می تواند در تقویت و تکمیل چنین وضعیتی مفید و چاره ساز باشد.
در فرهنگ اسلامی آیات و روایات بسیاری یافت می شود که بر لزوم وجود نظم و مقررات در تمام شؤون فردی و اجتماعی زندگی دلالت دارند. امام (ع) در آخرین بیانات گران بهای خود رعایت نظم در کارها را هم سنگ تقوای الهی به ما توصیه کرده اند: «اوصیکم بتقوی الله و نظم امرکم»یعنی؛شما را وصیت می کنم به رعایت تقوای الهی و نظم در کارها. ایشان یکی از عوامل بی نظمی را واگذاری کار هر روز، به روزدیگر و امروز و فردا کردن دانسته اند و دراین باره فرموده اند: کار هر روز را در همان روز انجام ده که هر روزی را کاری است (حکیمی، ۱۳۸۰، ۱ /۵۴۲).
اولویت بندی امور، تنظیم اوقات و مدیریت زمان، برنامه ریزی، مداومت و استمرار، تعیین مسؤولیت و وظایف تک تک اعضای خانواده، تعهد نسبت به سلسله مراتب اقتدار در خانواده و… ازمواردی است که وجود نظم و انضباط و مقررات در خانواده و رعایت آنها را تضمین می کند.همچنین، نگاهی به دستورات و تعالیم تربیتی پیشوایان دینی در پرورش و تربیت صحیح فرزندان، نشان می دهد که آموزش نظم و انضباط علمی و عملی در خانواده از جایگاهی ویژه برخوردار است. در ادامه، به برخی آیات و روایات در این موارد اشاره می شود.
تعالیم اسلامی در خصوص رعایت نظم و مقررات خانوادگی توصیه های دقیقی را شامل است که از جمله آنها می توان به این آیه ی شریفه اشاره داشت:ای کسانی که ایمان آورده اید! بردگان شما،و همچنین کودکان تان که به حد بلوغ نرسیده اند، در سه وقت باید از شما اجازه بگیرند؛ پیش از نماز صبح، و نیمروز هنگامی که لباس های (معمولی) خود را بیرون می آورید، و بعد از نماز عشا؛ این سه وقت خصوصی برای شماست؛ اما بعد از این سه وقت، گناهی بر شما و برآنان
نیست (که بدون اذن وارد شوند) و برگرد یکدیگر بگردید (و با صفا و صمیمت به یکدیگر خدمت نمایید). این گونه خداوند آیات را برای شما بیان می کند و خداوند دانا و حکیم است (نور، ۵۸).
همچنین، تعالیم اسلامی مانند اغلب دیدگاه های نظریه پردازان خانواده بر مدیریت والدین درخانواده تأکید دارد. پیروی و همراهی با والدین لازم است و نافرمانی از آنها فقط در صورت اصرار آنها بر گناه و شرکت به خداوند، مجاز می باشد. البته، حتی در این صورت نیز برخورد مناسب و مؤدبانه با والدین ضروری است: و هرگاه آن دو، تلاش کنند که تو چیزی را همتای من قرار دهی،که از آن آگاهی نداری (بلکه می دانی باطل است)،ازایشان اطاعت مکن، ولی با آن، دردنیا به طرز شایسته ای رفتار کن (لقمان، ۱۵).
قرآن افزون برتأکید بر اقتدار والدین، به شوهر اقتدار بیشتری می دهد: مردان، سرپرست و نگهبان زنانند، به خاطر برتری هایی که خداوند (از نظر نظام اجتماع) برای بعضی نسبت به بعضی دیگر قرار داده است،و به خاطر انفاق هایی که از اموالشان (در مورد زنان) می کنند. و زنان صالح، زنانی هستند که متواضعند، و در غیاب (همسرخود)، اسرار و حقوق او را در مقابل حقوقی که خداوند برای آنان قرار داده حفظ می کنند (نساء، ۳۴). درباره این آیه توضیحات و تفاسیر مبسوطی وجود دارد که از پرداختن به آنها صرف نظر می کنیم.

۳-۲) کنترل

همان گونه که در تعریف کلی نظارت و کنترل اشاره کردیم،دریک خانواده نیز پیش گیری و ممانعت از انحراف از هدف، و حصول اطمینان ازصحت حرکت همه یاعضای خانواده به سمت اهداف تعیین شده فردی و اجتماعی ضرورت وجود نوعی کنترل در مدیریت خانواده را برای ما بیش از پیش روشن می نماید.
در این جا می توان از دو نوع کنترل صحبت به میان آورد: کنترل بیرونی، کنترل درونی. کنترل بیرونی اشاره به نوعی نظارت و کنترل مستقیم دارد که افراد
ازفرایند آن آگاه بود و انگیزه ی آنها از انجام صحیح امور،نوعی ترس از مجازات با علاقمندی به پاداش و تشویق می باشد. شیوه های مدیریتی بسیاری از این نوع کنترل استفاده می کنند و استفاده از آن در جامعه ای که از انسان های گوناگون و صالح و مفسدی تشکیل شده شاید قابل توجیه باشد، اما، مدیریت محیط صمیمی و عاطفی خانواده با چنین شیوه ای سازگار نیست. کنترل استبدادی و سخت گیری در محیط هایی همچون خانواده در فرهنگ دینی به شدت مذموم شده و حاصل آن جز سوق دادن اعضای خانواده به سوی پنهان کاری و ریاکاری نیست.پیامبر اکرم (ص) در این باره فرموده اند: بدترین مردم آن کسی است که بر خانواده اش سخت گیرد (کرمی فریدنی، ۱۳۸۴، ۳۴۶). البته این روایت بر جنبه ی دیگری از سخت گیری یعنی سخت گیری اقتصادی نیز اشاره دارد که آن هم به نوعی باعث بروز مشکلات عدیده ای در خانواده می شود که در بخش قبل بدان اشاره شده است.
از این رو،کنترل درونی یا خودکنترلی باید نقش بیشتری نسبت به کنترل بیرونی ایفا کند؛ نوعی کنترل که امروزه در نظریه های مدیریتی نهادها و سازمان های کلان نیز تأکید بسیاری برآن می شود. خودکنترلی در فرهنگ دینی ما از ارج و منزلت بالایی برخوردار است. حضرت علی(ع) در این باره فرموده اند: آگاه باشید آن کس که به خویش کمک نکند تا واعظ و مانعی از درون جانش برای او فراهم گردد، از سوی دیگران برای او واعظ و مانعی نخواهد بود (نهج البلاغه، خطبه ی ۹۰).
بنابراین، در این زمینه، نوع رفتار مدیریتی در خانواده باید با گونه ای عمل تربیتی همراه باشد تا ضمن حفظ پیوندهای عاطفی میان اعضای خانواده،انحرافی از حرکت به سوی اهداف فردی و اجتماعی اتفاق نیفتد و در صورت بروز چنین امری به سرعت رفع گردد پرورش ایمان اعضای خانواده، آموزش ارزش ها و قوانین و تذکر مناسب بر رعایت آنها، فرصت دادن به یکدیگر برای جبران خطاها و اصلاح خود، استفاده بجا از تشویق ها و تنبیه های مناسب،
انجام رفتارو عملکرد شایسته از سوی والدین، و الگو ساختن خود برای فرزندان و.. از مواردی است که نظارت و کنترل را در خانواده به نحو احسن اجرا می کند. در ادامه، به برخی آموزه های دینی در این خصوص اشاره می کنیم:
امیرمؤمنان علی (ع) درباره ی نقش ایمان در خودکنترلی فرموده اند: و هرگز حاکم بر خویشتن نخواهی بود جز این که فراوان به یاد قیامت و بازگشت به سوی پروردگار باشی (نهج البلاغه، نامه ی ۵۳). کاملاً واضح است که خانواده، نخستین نهادی است که ایمان افراد در آن شکل می گیرد. از این رو، تقویت خود کنترلی اعضای خانواده، که یکی ازلوازم مدیریت خانواده به شمار می آید،رابطه وثیقی با پرورش افراد مؤمن در یک جامعه دارد.
درباره ی استفاده مناسب از تشویق و تنبیه نیز باید تذکر دهیم که برای به کارگیری بجا و مناسب تشویق و تنبیه نیازمند شناخت مخاطف و درک شرایط و مواقع هستیم. چه بسا استفاده ی غلط از چنین ابزاری نتیجه معکوس دهد.همچنین، شناخت انواع و اقسام تشویق ها و تنبیه ها با توجه به مخاطب و موقعیت از اهمیت بسیاری برخوردار است. به عنوان نمونه، حضرت علی (ع) در بیان یکی ازانواع تنبیه ها فرموده اند: «ازجرالمسیء بثواب المحسن»؛ یعنی، خطاکار را به وسیله ی پاداش دادن به نیکوکار، تنبیه کن (نهج البلاغه، حکمت ۱۷۷).

۴) مسؤولیت ها و روابط

یکی دیگر از اجزای فرایند مدیریت «سازمان دهی» است. به طور کلی، سازمان دهی نیروها و امکانات از شرایط ضروری تحقق برنامه ها می باشد. «سازمان دهی مستلزم آن است که منابع- یعنی افراد، سرمایه و تجهیزات- به مؤثرترین شیوه برای حصول هدف ها فراهم شود. بنابراین، سازمان دهی شامل ترکیب و یگانه سازی منابع است» (هرسی و بلانچارد، ۱۳۷۵، ۱۴). در نظر داشتن و توجه به نقش ها و مسؤولیت های هریک از اعضای خانواده و جایگاه آنها دراین نهاد و همچنین، توجه به چگونگی روابط آنها با یکدیگر از نکات بسیار مهم مدیریت خانواده به شمار می آید.

۴-۱)سرپرستی و مسؤولیت

هدایت و رهبری از جمله مهم ترین مباحث مدیریت محسوب می شود.برخی صاحب نظران رهبری را تأثیرگذاری بر افراد در انجام وظایف شان با میل و علاقه، توصیف کرده اند. برخی دیگر رهبری را هنر یا علم نفوذ در اشخاص دانسته اند، به طوری که آنها با میل و خواسته خود در جهت حصول هدف های تعیین شده گام بردارند (نبوی، ۱۳۷۷).اما، باید دید که رهبری و سرپرستی یک خانواده چه تشابهات و تفاوت هایی با سرپرستی یک سازمان دارد. به عبارت دیگر،خصوصیات و ویژگی های سرپرست خانواده چیست؟
پیامبر اکرم (ص) در این باره فرموده اند: آگاه باشید که همه ی شما تا حدودی فرمانروا و نگهبان هستید و در مورد فرمانبرداران خویش مؤاخذ و مسؤولید، زمامداران کشور فرمانروایان جامعه هستند و در برابر آن مسؤول، مرد که رئیس خانواده است فرمانروای زن و فرزندان خویش است و در برابرآنان مسؤول است، زن بر کودکان خود فرمانروا و حاکم است و در برابر آنان مسؤولیت دارد. آگاه باشید همه شما فرمانروا و نگهبان هستید و همه شما در مورد فرمانبرداران خویشتن مؤاخذ و مسؤولید (فلسفی، ۱۳۶۸، ۲ /۳۴۸).
پیامبراکرم (ص) در این روایت مردم را به عنوان رئیس و رهبر خانواده معرفی کرده اند و مسؤولیت امور مربوطه را بر عهده او دانسته اند. البته ذکر این نکته نیز خالی از فایده نیست که در برخی خانواده ها با توجه به شرایط استثنایی موجود، مسؤولیت و رهبری خانواده بر دوش زن یا فرزند بزرگ ترقرار می گیرد. در هر صورت، نکته ی مهم این است که ریاست و زعامت یک جامعه یا سازمان (مانند خانواده) با مسؤولیت داشتن و پاسخ گو بودن مترادف گردیده است.البته این مسؤولیت در نهاد خانواده به مراتب بیشتر و سخت تر و در نتیجه، اجر آن والاتر و ارزنده تر خواهد بود. هم از این رو است که حضرت موسی بن جعفر (ع) در روایتی فرموده اند: کسی که از پی روزی حلال برود تا خود و خانواده خود را منتفع سازد اجر او در پیشگاه الهی مانند اجر سربازی است که در راه خدا جهاد می کند (فلسفی، ۱۳۶۸، ۳/ ۱۰) .

۴-۲) تصمیم گیری و مشورت

تصمیم گیری اصل و اساس وظایف مدیر را تشکیل می دهد. حرکت به سوی اهداف سازمانی جز با تصمیم گیری صحیح و خردمندانه امکان پذیر نیست. برخی از صاحب نظران، کیفیت مدیریت را تابع کیفیت تصمیم گیری دانسته و معتقدند که تصمیم گیری به تنهایی مهم ترین وظیفه مدیر است. فرهنگ اسلامی توصیه های ارزشمندی برای این امر دارد. خداوند حکیم در قرآن فرموده اند: در برابر مصائب و مشکلات صبر کن که این عمل نیروی تصمیم گیری را قوی نموده و کارها را استوار می نماید (لقمان، ۱۷). همچنین، حضرت علی (ع) در نهج البلاغه درباره ینحوه ی خداشناسی خود فرموده اند: خدا را از سست شدن اراده های قوی، گشوده شدن گره های دشوار، و در هم شکسته شدن تصمیم ها، شناختم (حکمت، ۲۵۰).
آنچه از سیره ی ائمه معصومین (ع) به دست آمده است،نشان دهنده آن است که عوامل و عناصر بسیار مهمی در اتخاذ تصمیم های مناسب و درست نقش دارند که در مباحث مدیریت اسلامی به آنها اشاره می شود. خدمتی و همکاران (۱۳۸۲) از جمله این عوامل به این موارد اشاره داشته اند: جمع آوری اطلاعات و بررسی و تحلیل دقیق مسائل، مشورت، استفاده از تجارب گذشته، قاطعیت و ثبات در تصمیم گیری، آینده نگری و عاقبت اندیشی، پرهیز از عجله و شتابزدگی، توکل. (۲)
همان گونه که اشاره شد، یکی از عوامل مهم در تصمیم گیری، که در نگاه اسلامی نیز ارزش والایی دارد، مشورت با دیگران و نظرخواهی از آنان است. قرآن کریم یکی از اوصاف مؤمنان را مشورت در همه یامور زندگی اعلام می کند: و کارهایشان به صورت مشورت درمیان آنهاست (شوری، ۳۸). و حتی به پیامبر(ص)، که به منبع وحی اتصال دارد،توصیه می نماید که با مردم مشورت کند:در کارها با آنان مشورت کن (آل عمران، ۱۵۹). حضرت علی (ع) در نهج البلاغه در مورد عواقب مشورت نکردن و استبداد رأی این گونه به ما هشدار
داده اند:کسی که استبداد در رأی داشته باشد هلاک می شود و کسی که با مردان مشورت کند در عقل آنان شریک می گردد (نهج البلاغه، حکمت ۱۶۱).ازاین رو، یکی از راه کارهای اساسی مدیریت خانواده مشورت اعضای خانواده با یکدیگر برای دستیابی به این اهداف، حل مسائل روزمره شخصی و عمومی و غلبه بر مشکلات است. در یک خانواده ی سالم تمام اعضا قبل از انجام هرکار جمعی یا فردی اقدام به مشورت می کنند. گفتنی است از نظر قرآن حتی یک امر جزئی مانند شیردادن نوزاد یا از شیرگرفتن او باید براساس مشورت و رضایت پدر و مادر کودک باشد: و اگر آن دو، با رضایت یکدیگر و مشورت، بخواهند کودک را (زودتر) از شیر بازگیرند، گناهی برآنان نیست (بقره، ۲۳۳).
در آیه ای دیگر توصیه شده است امور خانواده ازجمله مسائل فرزندان، با مشاوره ی شایسته انجام گیرد: (درباره ی فرزندان، کار را) با مشاوره ی شایسته انجام دهید (طلاق، ۶).
همچنین، بزرگ ترهای خانواده با مشورت کردن با فرزندان خود، اهمیت این امر را به آنان گوش زد کرده و علاوه بر تقویت عزت نفس آنها و مهم جلوه دادن رأی و نظر ایشان در مجموعه ی تصمیمات خانواده، آنها را برای آینده ای نزدیک آماده می سازند. این که در کلمات اولیای دین هفت سال سوم زندگی کودک را مرحله وزارت نامیده اند، اشاره به لزوم هم فکری و هم کاری با آنان در مسائل و مشکلات زندگی و برنامه ریزی های خانوادگی دارد. تصمیمات بزرگ و مهم خانواده نیز بهتر است با تشکیل جلسه یعمومی خانواده به همراه راهنمایی و اداره ی مدیر خانواده اتخاذ شود. به عبارت دیگر، همه اعضای خانواده باید نظر خود را درباره ی آن موضوع اظهار کنند و بزرگ ترها صرفاً برای ارائه اطلاعات دقیق و رفع اشکالات احتمالی، کوچکترها را نسبت به اظهار دیدگاهی دقیق تر راهنمایی کرده و در آخر نیزبه جمع بندی تمام دیدگاهها بپردازند.ازاین رو، تصمیم گیری هیچ گاه نباید به تنهایی و انفرادی صورت گیرد.

۴-۳)روابط و حرمت ها

نقش روابط انسانی در شکل گیری سازمان ها کاملاً روشن است، زیرا بدون وجود مجاری ارتباطی که به وسیله ی سازمان طراحی شده و توسط انسان ها فعال شود و یا به جریان افتد، امکان تشکیل سازمان وجود ندارد. این روابط در نظریه های مختلف مدیریتی براساس «تکمیل و کارایی مجاری ارتباطی سازمان» یا «تشکیل گروه های سازمانی در سطوح مختلف» بنا نهاده شده است و در بهترین حالت آن، «براساس تمایل افراد به کار کردن با یکدیگر در قالب گروه های متجانس و توجه به مجاری ارتباطی توصیه شده توسط سازمان» عمل می کند.اما دیدگاه اسلام دراین مورد مبتنی بر «احترام متقابل بین فردی در همه یسطوح» بوده و «براساس منافع جمعی ضمن حفظ تمامیت فردی» عمل می کند (کوهستانی و همکاران، ۱۳۷۹). همچنین، به زعم یک نویسنده در حوزه ی مسائل خانوادگی (۳)، یکی دیگر از مهم ترین اصول روابط انسانی در خان

مطالب مشابه :

نظم و انضباط

کلام چهارده معصوم علیه السلام - نظم و انضباط - اندیشه - مذهب -متن منبر - روانشناسی- اخلاق- رفتار-عرفان -کلام - داستان -متن نوحه. ... [2] انضباط نیز به معنای نظم و انتظام، ترتیب و درستی، عدم هرج و مرج، سامان پذیری و آراستگی است.[3] .... احادیث برگزیده.

مدیریت خانواده در اسلام

مطالب مشابه :

نظم و انضباط

سبک زندگی اسلامی با احادیث زندگی

حدیث کسا و آیه تطهیر ...

مدیریت خانواده در اسلام

حدیث کسا چیست؟

ایمان به خدا تنها راه نجات بشریت

ادامه ی شعر حدیث مطرب ومی(4)

نکته های قرآنی در باره نظم و انضباط مقدمه مولف

معرفت نفس بهترین روش عرفانی

پاسخ به یک شبه در مورد آیه 3 سوره المائده