تعیین سمت دقیق قبله - تعیین قبله کیش

هر ساله در روزهای 7 خرداد و 23 تیر فرصت خوبی برای تعیین دقیق قبله پیش می آید. در این دو روز آفتاب در ظهر مکه، درست عمود بر خانه کعبه قرار می تابد. بدین لحاظ هر کس در هر کجای کره زمین اگر خورشید را ببیند و رو به آن بایستد در واقع رو به قبله ایستاده است. ظهر شرعی در مکه به ساعت رسمی ایران ساعت 13:48 دقیقه است (حدود سه ربع پس از ظهر شرعی در تهران).

تعیین قبله کیش

نحوه به دست آوردن سمت قبله به این صورت است که یک شاخص عمودی یا لبه یک دیوار را در نظر بگیرید و خط سایه را در ساعت 13:48 دقیقه روی زمین ترسیم کنید. این خط که به سمت جنوب غربی است سمت قبله را نشان می دهد.

توضیحات نجومی

محور فرضی زمین 23 درجه انحراف دارد و این باعث پدید آمدن فصل ها، تغییرات جوی و آب و هوای متغیر در نقاط مختلف زمین می شود. شهری همچون تهران را به عرض جغرافیایی 36 درجه در نظر بگیرید. در ابتدای بهار که طول شب و روز برابر است، خورشید دقیقاً از نقطه شرق جغرافیایی طلوع کرده و دقیقاً در غرب جغرافیایی غروب می کند. اما هر چه از آغاز بهار به سمت تابستان می گذرد زاویه تابش خورشید شمالی تر می شود و خورشید از شمال شرقی طلوع و در شمال غربی غروب می کند و لذا مدت زمانِ بیشتری در آسمان می ماند. در اول پاییز طلوع و غروب خورشید مثل اول بهار می شود. اما در روزهای پاییز و زمستان میل خورشید جنوبی می شود و از جنوب شرقی طلوع و در جنوب غربی غروب می کند.

در اواخر بهار، تابش خورشید به سمت خط عمود نزدیک می شود. حداکثر میل شمالی خورشید به اندازه محور فرضی زمین یعنی 23 درجه است. در طولانی ترین روز سال که 31 خرداد است خورشید در نقطه انقلاب تابستانی قرار دارد و زاویه تابش آن در هر شهر از این رابطه به دست می آید:

(عرض جغرافیایی - ï¹¾90+ ï¹¾23 = حداکثر زاویه تابش خورشید)

ï¹¾77 = ï¹¾54 + ï¹¾23 = (ï¹¾36 - ï¹¾90) + ï¹¾23 = حداکثر زاویه تابش خورشید در تهران

وقتِ ظهر در هر شهر، لحظه ای است که خورشید در سمت جنوب آن شهر قرار می گیرد (البته در نیمکره شمالی زمین). شهرهای جنوبی که عرض جغرافیایی آنها از زاویه انحرافِ محورِ فرضی زمین کمتر است، در روزهای آخر بهار و نیز در روزهای آغاز تابستان، شاهد تابش عمودی خورشید خواهند بود. مثلاً خورشید در ظهر روز 7 خرداد و 23 تیر دقیقاً عمود بر مکه می تابد. زیرا عرض جغرافیایی مکه ï¹¾5/21 درجه است و زاویه میل شمالی خورشید نیز در این روزها همین مقدار است. از 7 تا 31 خرداد میل خورشید در مکه شمالی تر می شود و حتی از بالای سر ساکنان (سمت الرأس) نیز می گذرد. در 31 خرداد یا اول تیر خورشید به نقطه اوج خود می رسد و از این به بعد هر روز از حداکثر ارتفاع آن کاسته می شود. 23 روز بعد در شهر مکه باز هم عرض جغرافیایی با میل شمالی خورشید برابر می شود و آفتاب به هنگام ظهر بر این شهر عمود می تابد. از آنجا که حرکت خورشید بر روی نمودار، یک موج سینوسی را ترسیم می کند به وضوح دیده می شود که 23 روز قبل و بعد از انقلاب تابستانی (31 خرداد) خورشید در ظهر مکه عمود بر این شهر خواهد تابید.

تعیین سمت قبله در روزهای دیگر سال

وقتِ ظهر در هر شهر، لحظه ای است که خورشید در سمت جنوب آن شهر قرار می گیرد (البته در نیمکره شمالی زمین). ما می بینیم که هر روز صبح خورشید اندک اندک از افق شرقی بالا می آید تا به بالاترین نقطه یعنی اوج برسد. این لحظه، همان ظهر شرعی است که سایه اجسام در آن زمان به کوتاه ترین مقدار خواهند رسید. سپس ارتفاع خورشید کم خواهد شد تا اینکه در افق غربی غروب کند.

هر کدام از این دو مجهول (لحظه ظهر و سمت جنوب) را اگر داشته باشیم آن دیگری به دست می آید. به این ترتیب برای محاسبه ظهر شرعی کافی است سمت جنوب هر شهر را داشته باشیم و ببینیم در چه لحظه ای خورشید در جنوب قرار می گیرد یا سایه اشیاء در چه زمان کوتاه ترین خواهد شد. در وقتی که صدای اذان ظهر را در یک شهر می شنویم می توان سمت جنوب را در هر کوی و برزن تعیین کرد و به کمک آن و با داشتن زاویه انحراف قبله، سمت قبله را به دست آورد.

زاویه انحراف قبله در شهرهای ایران

دانستن سمت جنوب این کمک را به تعیین قبله می کند که زاویه قبله هر شهر محاسبه شده و مشخص است. اگر در روی کره جغرافیایی یک شهر را به مکه وصل کنیم زاویه انحراف آن از یکی از دو جهت اصلی را که به آن نزدیک تر است می توان به دست آورد. با توجه به اینکه شهر مکه در جنوب غربی کشور ما قرار دارد زاویه انحراف قبله در ایران، از سمت جنوب محاسبه می شود. مثلاً این زاویه در تهران 38 درجه است. یعنی با رو کردن به سمت جنوب کافی است 38 درجه به سمت راست (غرب) بچرخیم تا در جهت قبله قرار گیریم.

زاویه انحراف قبله شهرهای پرجمعیت ایران در جدول ذیل درج شده است.

 

شهر ردیف شهر ردیف

آبادان

42

سبزوار

51

آمل

39

سبزواران

70

ابوموسی

75

سراوان

79

ابهر

32

سر پل ذهاب

24

اراک

37

سرخس

57

اردبیل

26

سردشت

20

اردستان

46

سقز

22

ارومیه

17

سمنان

44

اصفهان

46

سمیرم

49

اقلید

54

سنندج

26

الیگودرز

39

سیرجان

64

اندیمشک

37

شاهرود

45

اهر

22 

شهرضا

48

اهواز

41

شهر کرد

45

ایرانشهر

78

شیراز

57

ایلام

27

طبس

55

بافق

58

فسا

62

بجنورد

48

فیروز آباد

60

بروجرد

34

قائن

59

بم

70

قزوین

34

بندر بوشهر

55

قم

39

بندر امام خمینی

45

قوچان

51

بندر عباس

73

کاشان

42

بندر لنگه

73

کرمان

64

بندر ماهشهر

48

کرمانشاه

28

بهبهان

45

کنگان

63

بیجار

27

کنگاور

31

بیرجند

61

کیش

71

تایباد

60

گرگان

43

تبریز

20

گرمسار

42

تربت جام

58

گرمی

24

تربت حیدریه

56

گلپایگان

40

تهران

39

گناباد

57

جاسک

79

گنبد کاووس

44

جیرفت

70

لار

68

چابهار

83

لامرد

67

چالوس

37

ماکو

14

خاش

75

محلات

40

خرم آباد

34

مراغه

21

خرمشهر

42

مرند

18

خلخال

27

مریوان

33

خوی

16

مسجد سلیمان

41

داراب

64

مشهد

20

درگز

52

ملایر

34

دره شهر

32

مهاباد

25

دزفول

37

میانه

25

دلیجان

40

میناب

74

رامسر

34

نائین

49

رامهرمز

44

نهبندان

66

رشت

31

نوشهر

37

رفسنجان

62

نیشابور

53

زابل

69

نیک شهر

70

زاهدان

72

همدان

32

زنجان

29

یاسوج

52

ساری

41

یزد

55

ساوه

37 - -

 

 

 

بخش دانش و زندگی تبیان

 

,