سیل ویرانگر در شمال غربی ایران، پدیده طبیعی نیست
به گزارش شرق، پیش از شروع سال جدید و در آخرین ماه‌های زمستان گذشته هم دست‌کم دو مورد سیل بسیار شدید در جنوب‌شرقی کشور در استان سیستان‌وبلوچستان و همچنین در جنوب یعنی استان‌های بوشهر، هرمزگان و جنوب استان فارس به راه افتاد که خسارت‌های فراوانی از خود بر جای گذاشت. اقلیم و جغرافیای ایران اگرچه با سیل بیگانه نیست و همه‌ساله بارها شاهد این پدیده خشمگین طبیعی بوده؛ اما آمارهای سازمان هواشناسی کشور نشان می‌دهد در ٢٠ سال اخیر تعداد و همچنین حجم وقوع سیل‌های ویرانگر در ایران همیشه در حال افزایش بوده است.
در‌این‌میان پرسش‌هایی به میان می‌آید که علت وقوع این سیل‌ها و تلفات و تبعات فراوان آن ناشی از چیست و چه راهکاری می‌توان و باید در برابر آن به کار بست؟ آیا امکان مقابله و پیشگيری یا حداقل کاستن از خسارت‌های مالی و جانی مردم و همچنین واردآمدن آسیب‌های جبران‌ناپذیر به طبیعت در برابر این سیل‌ها وجود دارد. در این گزارش همین پرسش‌ها را با دو استاد دانشگاه و صاحب‌نظر و متخصص مرتبط با موضوع در میان گذاشتیم؛ دکتر غلامرضا براتی، دانشیار جغرافیای دانشگاه شهید بهشتی با گرایش اقلیم‌شناسی و دکتر شهریار خالدی، استاد آب و هواشناسی دانشگاه شهید بهشتی، در‌این‌باره توضیحاتی داده‌اند که شرح نظرات آنان در ادامه آمده است:
دکتر غلامرضا براتی: وقوع بارندگی یک پدیده طبیعی است؛ اما این پدیده یعنی سیل ویرانگری مشابه آنچه در شمال‌غرب کشور رخ داد، یک پدیده طبیعی نیست. بارندگی اگر بر بستری فرود بیاید که دست نخورده نباشد، باعث فعال‌شدن چشمه‌ها، تغذیه سفره‌های زیرزمینی و بالابردن کشاورزی و توسعه می‌شود؛ اما وقتی بسترها تخریب شد، ثمره آن وقوع سیل‌های شدید است. تخریب بستر و زمین یا می‌تواند ناشی از چرای بی‌رویه دام باشد یا بر اثر صنایع و اکتشاف و بهره‌برداری غیراصولی و غیرعلمی از معدن باشد. همچنین در راهسازی وقتی تلاش می‌شود با حداقل هزینه و برای کسب بیشترین بهره‌وری مالی با نگاه سود محوری صرف پروژه‌ها انجام شود، تخریب بستر رخ می‌دهد. به این موارد می‌توان سد‌سازی را اضافه کرد، سد اگرچه گفته می‌شود خودش می‌تواند مانع از وقوع سیل و راهکاری برای کنترل سیلاب باشد؛ اما وقتی غیراصولی و با جانمایی نامناسب ساخته شود، خودش می‌تواند منجر به وقوع سیل شود؛ مثلا وقتی جاده‌های دسترسی برای ساخت سد در محل‌های اشتباه و به روش‌های تخریبی ساخته می‌شوند یا انفجارهایی که برای آماده‌سازی محل سد صورت می‌گیرد، می‌تواند روند تخریب زمین را تشدید کند. همه این کارها دست به دست هم می‌دهد و زمین و آبخیز را در شرایطی قرار می‌دهد که آب باران به جای نفوذ در زمین روی خاک روان بشود و به سمت پایین‌دست حرکت کند و سیل را به وجود بیاورد؛ چون به دلیل این تخریب‌ها پوشش گیاهی زمین از بین می‌رود و نفوذپذیری آب کاهش پیدا می‌کند و جریان آب با راه‌افتادن تبدیل به سیلاب شده و به بار رسوب و سنگریزه و خاک مسلح می‌شود و به جای جریان آب به جریانی از گل و لای بدل می‌شود؛ حتی اگر جایی به پشت سدی هم برسد، مخزن سد را پر می‌کند و اثرات مخرب دارد.
در کشور ما متأسفانه در سال‌های اخیر مسابقه اکتشاف معدن و دادن مجوز آن هم بدون نظارت شکل گرفته است، معدن‌کاران هم با نگاه صرفا سودآوری اقدام به تخریب منابع و زمین می‌کنند و بعد از مدتی بعد از بهره‌برداری معدن شعاع بزرگی از زمین‌های اطراف را زیر نخاله‌های معدن مدفون می‌کنند و وقتی ذخایر معدن تمام شد، منطقه را به حال خود رها کرده و به سراغ نقطه‌ای دیگر می‌روند. در شرایط کنونی در وهله اول من وزارت نیرو را که متولی حوزه کنترل و مدیریت آب است، مسئول این سیل‌ها می‌دانم، پس از آن هم وزارت صنعت را به دلیل همین مجوزهای معدن‌کاوی و بعد وزارت جهاد کشاورزی و منابع طبیعی که در زمینه حفاظت و نگهداری یا افزایش پوشش گیاهی زمین کوتاهی می‌کنند.
البته همه اینها به معنای این نیست که تغییر اقلیم هیچ نقشی در وقوع سیل ندارد. تغییر اقلیم همیشه بوده؛ اما الان تشدید شده است. آزادشدن گازهای گلخانه‌ای اقلیم را دچار تغییرات کرده است، این تغییر اقلیم باعث شده است طبیعت رفتار تنش‌آمیز و پیش‌بینی‌ناپذیر داشته باشد، بارش‌ها را دچار تغییر کرده است و مثلا اگر پیش‌از‌این بارش سالانه یک منطقه صد میلی‌متر بود که در ١٠ موج بارشی صد‌روزه به وقوع می‌پیوست، حالا به دلیل تغییرات اقلیمی این صد میلی‌متر در دو موج بارشی به وقوع می‌پیوندد و خاک آن منطقه هم به دلیل همین تغییرات تحمل این بارش را ندارد و سیل به راه می‌افتد. درباره همین سیل اخیر در آذربایجان و دیگر مناطق شمال غربی کشور ما از قبل آستانه تحمل محیط‌زیست را کم کردیم و وقوع این سیل‌ها نتیجه همکاری تغییرات اقلیم و همین دست‌کاری در طبیعت است.
در پروژه‌های عمرانی و شهرسازی و جاده‌سازی و سد‌سازی تصور این است که اگر پروژه‌ها را با هزینه کمتر بسازیم و پول کمتری خرج کنیم، کار مفیدی انجام شده است. این در حالی است که این هزینه‌ها بعدا به شکل خسارت‌های سیل خودش را نشان می‌دهد و حتی هزینه‌های بسیار هنگفت‌تری بر جای می‌گذارد.
دکتر شهریار خالدی: تغییر اقلیم یک بحث جهانی است و کشور ما هم از آن مستثنا نیست. سیل، خشک‌سالی، توفان‌ها و بادهای شدید و مهم‌تر از همه گرمایش آب و هوای زمین چهار اثر و تبعات اصلی تغییر اقلیم است که متأسفانه کشور ما همه این تبعات را شاهد بوده و از این به بعد هم شاهد خواهد بود. تغییر آب و هوا دلایل خاص خودش را دارد؛ برای مثال انتشار گازهای گلخانه‌ای که خیلی جدی گرفته نشده، یکی از دلایل اصلی آن است.
باید در نظر داشته باشیم که با اینکه تغییر اقلیم می‌تواند خسارت به بار بیاورد؛ اما خود انسان هم به نوعی دیگر مسئول است، اگر در کشور ما سیل راه می‌افتد، باید رد پای انسان را در آن ببینیم. طبیعت با بروز تغییر اقلیم واکنش خودش را نشان می‌دهد و انسان هم با دست‌کاری نابجا در طبیعت اثراتش را تشدید می‌کند. ما وقتی پوشش گیاهی زمین را از بین برده‌ایم و نفوذپذیری آب در شهرها و اطراف را کم کرده‌ایم، بدیهی است که پس از وقوع باران، سیل رخ می‌دهد. بااین‌همه ما در ارتباط با تغییر اقلیم باید دو کار انجام دهیم، یکی تطابق با تغییرات و دیگری اینکه باید تلاش کنیم اثرات آن را با فعالیت‌های خودمان کاهش دهیم. کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای با کاستن از مصرف سوخت‌های مضر و فسیلی و استفاده از انرژی‌های نو، بهتر ساختن ساختمان‌ها که اتلاف انرژی کمتر شود و جلوگیری از ساخت سدهایی که با جانمایی نادرست احداث می‌شوند، بخشی از این وظایف است. ما سدها را بی‌رویه و در جاهای ناجور احداث کرده‌ایم که تبعاتش را حالا دارد نشان می‌دهد.
باید توجه داشت که در آب و هوای ایران به‌ازای هر ١١ سال معمولا یک‌بار تَرسالی (سالی که بارش‌ها در آن زیاد است) یا خشک‌سالی داریم؛ اما تغییرات اقلیمی اینها را تشدید کرده است، گرمایش زمین ناپایداری هوا را هم بیشتر می‌کند؛ برای مثال در رابطه با سیل در مناطق شمال غربی کشور، مشکل این است که در منطقه سرسبزی مانند آذربایجان‌ها و شمال غربی، همیشه مراتع عالی و پوشش گیاهی داشته‌ایم؛ اما اینها تضعیف شده و شهرسازی افزایش پیدا کرده است، قبلا اگر ٤٠ میلی‌متر بارش رخ می‌داد، مشکلی به وجود نمی‌آمد؛ اما این کارها باعث شده با همین میزان بارش، سیل راه بیفتد. منطقه آذربایجان، رشته‌کوه‌های عظیم دارد و با ازبین‌رفتن پوشش گیاهی، باعث شدیم سیل افزایش پیدا کند، به‌نوعی می‌توان گفت مشکل را خودمان به وجود آورده‌ایم. راهکار مقابله با مشکل هم این است که با تکنولوژی‌های جدید باید مناطق آسیب‌پذیر در برابر سیل را شناسایی و آمایش کنیم و برای آن برنامه‌ریزی داشته باشیم. در شرایط کنونی مهم‌ترین کار پیشگیری است، چراکه ما در ایران باز هم سیل‌ها و خشک‌سالی‌های شدید را خواهیم داشت و باید آماده باشیم.