زندگینامه اسماعیل جرجانی - بیوگرافی دانشمندان ، زندگینامه دانشمندان - زندگینامه حکیم جرجانی
زندگینامه اسماعیل جرجانی
اسماعیل جرجانیدر سال ۱۰۴۲ میلادیدر جرجان در شمال شرقیایران نزدیک دریایخزر (امروزه گرگان) متولد شد. در قرن۴ جرجان شهر مهمیبود که با حمله مغلول ها بسیار خسارت دید و شهر به کلیویران شد شهر جدید یعنیگرگان امروزه در کنار این شهر ویران شده بنا شده است. جرجانیمراحل مقدماتیتحصیلات خود را نزد عبدالرحمان بن علیبن ابیصادق شاگرد ابن سینا و از افراد با نفوذ سلسله خوارزمیدر شهر نیشابور گذراند.
اسماعیل جرجانیدر سال ۱۰۴۲ میلادیدر جرجان در شمال شرقیایران نزدیک دریایخزر (امروزه گرگان) متولد شد. در قرن۴ جرجان شهر مهمیبود که با حمله مغلول ها بسیار خسارت دید و شهر به کلیویران شد شهر جدید یعنیگرگان امروزه در کنار این شهر ویران شده بنا شده است. جرجانیمراحل مقدماتیتحصیلات خود را نزد عبدالرحمان بن علیبن ابیصادق شاگرد ابن سینا و از افراد با نفوذ سلسله خوارزمیدر شهر نیشابور گذراند.
طبیب زبردست گرگانی، در سال ۵۰۴ هجریرهسپار خوارزم و دربار قطب‌الدین‌محمد سرسلسله خوارزمشاهیان که دربارش مجمع فضلا و دانشمندان بود شد. ویدر خوارزم مسئولیت بیمارستان بزرگ آن دیار را پذیرفت.
حکیم سید‌اسماعیل جرجانیدر اولین سال حضورش در خوارزم تدوین کتاب عظیم خود «ذخیره خوارزمشاهی» را که مرتبط با علم پزشکیبود به پایان برد. نکته جالب اینجاست که در آن عصر که زبان عربیدر ایران بزرگ رایج بود حکیم جرجانیآثارش را به زبان پارسینگاشته است.
ذخیره خوارزمشاهی(گنجینه خوارزم شاه ۱۱۱۲م) قدیمیترین دایرة المعارف پزشکیدر زبان فارسیاست که به دلیل اهمیتیکه پیدا کرد به سه زبان اردو، عبریو ترکیهم ترجمه شده است. علت نامگذاریاین کتاب به نام «ذخیره خوارزمشاهی»، محل زندگیاو یعنیخوارزم بود. انجلس، کشیک فرانسویمیگوید : کتاب ذخیره خوارزمشاهیتا زمان صفویه یعنیبعد ۶۰۰ سال از تالیف آن رایج ترین کتاب پزشکیبود.
جرجانیخود در باب تفصیل کتاب در مقدمهٔ اثر میگوید :
«و خاصیت این کتاب تمامیاست از بهر آنکه قصد کرده آمده است تا اندر هر بابیآنچه طبیب را اندر آن باب بباید دانست از علم و عمل به تمامییاد کرده آید و معلوم است که بر این نسق هیچ کتابیموجود نیست.[...] و این کتاب چنان جمع کرده آمده است که طبیب را اندر هیچ باب به هیچ کتاب دیگر حاجت نباشد و به سبب بازگشتن به کتابهایبسیار، خاطر پراکنده نشود.»
ذخیره خوارزمشاهیاز ۱۰ جلد با مقدمه ایطولانیتشکیل شده است که یکیاز اولین آنها به طور وسیع ساختار بدن انسان را شرح داده است که شامل تمام اطلاعات آناتومیتا آن زمان بوده است. کتاب ذخیره خوارزمشاهیاز نظر فصل بندیبسیار شبیه به کتاب قانون ابن سینا است ولیجرجانیبرخیاز جزئیات ارائه شده توسط جالینوس و ابن سینا را مورد انتقاد قرار داده است. براینمونه در آناتومیعصب بیناییبر خلاف ابن سینا، نظریه جالینوس را قبول دارد. در جلد پنجم، جرجانیبه طور موشکافانه سه ترکیب مایع بدن یعنیمایع داخل عروقی، مایع بینابنیو سه ترکیبیکه سازنده مواد داخل بافتیهستند را شرح میدهد. جلد هایذخیره خوارزمشاهیبه شرح زیر است :
جلد اول : آناتومیو فیزیولوژی
جلد دوم : پاتوفیزیولوژیعمومی
جلد سوم : بهداشت و تغذیه
جلد چهارم : تشخیص افتراقیبیماریها
جلد پنجم : تب و طبقه بندیآن
جلد ششم : درمان
جلد هفتم : بیماریهایعفونی
جلد هشتم : زیبا شناسی
جلد نهم : سم شناسی
جلد دهم : فارماکولوژی
با توجه به اینکه پزشکان قدیمیایرانیجهان را متشکل از چهار ماده آتش، آب، خاک و هوا میدانستند و در کتاب هایخود به آنها اشاره میکردند، کتاب ذخیره خوارزمشاهیهم از این قانون مستثنینبود. با توجه به این قانون، ۹ حالت را برایانسان تعریف کرده بودند. ۴ تا ساده و۴ تا ترکیبی(دموی، صفرایی، مالیخولیایی، بلغمی) و یک حالت هم نرمال و ایده ال بود. این خو و عادت ها متفاوت با سن و حتیبا آب و هوا و چهار فصل سال و چهار جهت جغرافیایبود.
جرجانیچندین جلد از کتاب خود را به بیماریهایپزشکیاختصاص داده بود. در جلد هفتم، جرجانیبه طور ظریف عفونت هایپوستیرا معرفیمیکند و بر اساس نوع زخم آنها را دسته بندیمیکند. او همچنین برایسلامتیپوست فصل جداگانه ایرا در نظر میگیرد. در بحث فوق العاده و شگفت انگیز تومورها، ضایعات را به دو دسته نرم و سخت به نام هایساغیروس و سرطان دسته بندیمیکند. او معتقد بود که سرطان در زنان بیشتر است و تشخیص آن در مراحل اولیه سخت است و زمانیمیتوانیم آن را تشخیص دهیم که دیگر نمیتوانیم آن را درمان کنیم. او در ادامه میافزاید که اگر سرطان دور از اندام هایحیاتیباشد باید آن را به طور کامل و با ریشه هایش قطع کرد و او در ادامه توضیح میدهد که چگونه سینه زنیرا که مبتلا به سرطان سینه بود به این صورت درمان کرده است.
جرجانیعلاوه بر ذخیره خوارزمشاهیدارایآثار دیگریدر زمینه علم پزشکیهمچون خفی‌علایی، طب الملوکی، الاغراض‌الطبیه، ذوبدات الطب نیز میباشد که بسیاریاز آنان راهگشایطبیبان آن عصر و نیز مشخص‌کننده روش پزشکان گذشته برایطبیبان فعلیمی‌باشد. از این روست که بسیاریجرجانیرا در ترازویزمان یکیاز بزرگترین پزشکان آن عصر دنیا نامیده‌اند.
یکیاز آثار جرجانیکه در بالا نام برده شد خفیعلاییاست، این اولین کتاب راهنماییدر مورد پزشکیاست. این کتاب طوریبود که همیشه سربازان و جنگجویان خوارزمیآن را در چکمه هایخود نگه داریمیکردند. دو کتاب الاغراض الطبیه و خفیه (یا خوفیه) العلاج دو کتابیهستند که جرجانیبه طور خلاصه از ذخیره خوارزمشاهیخلاصه نویسیکرده بود تا دانشجویان پزشکیاز آن به عنوان کتاب راهنما استفاده کنند. کتاب ذوبدات الطب توسط جرجانینگارش شده است که تاریخ نگارش آن معلوم نیست و این کتاب در موضوع پزشکیو آناتومیاست.
جرجانیتمام شرایط جغرافیایی، آب هواییو بیماریهایرایج محل زندگیخود را با جزئیات تمام ذکر کرده است. همچنین ذکر شده است که او اولین کسیبود که رابطه گواتر و اگزوفتالمیرا کشف کرد.
مسلم است که جرجانی تحت تاثیر عمیق دین و عرفان اسلامی بود. شخصیت دینی و معرفتی سید در سراسر مباحث مربوط به علم اعمال بدن آدمی ( فیزیولوژی) منعکس است. تاثیر ایمان عمیق به اراده و مشیت الهی هم در حد اعلای آن در آثار جرجانی مشهود میباشد. اشارات مکرر جرجانی به عنایت ایزدی و ستایش حق تعالی در سراسر کتاب ذخیره خوارزمشاهی به چشم می‌خورد.
شخصیت جرجانی از ورای آثارش مشهود است. مردی دقیق، در حد وسواس، خوشخو، خوش برخورد، موشکاف و اهل میانه روی و عارف بود. بیهقی او را «مردی جدی، یار و همراه و سخاوتمند» وصف کرده است. در واقع مردی بود که در جامعه و با جامعه خود می‌زیست و به هیچ روی محصور در مطالعات و تالیفات خود نبود. ابن‌ابی‌اصیبعه او را «پزشکی بزرگ که دارای شایستگی بسیار و علم فراوان بود» معرفی کرده است. او پزشک دربار بود و در این مقام، افزون بر درمان معمولی رایج در آن عصر، رایزن دربار در رشته‌های مختلف نیز بود و به هرگونه پرسش سلطان درباره علوم ط‌بیعی پاسخ می‌گفت. او همچنین پزشک نظامی نیز بود و این از فصلهایی از کتابش که به زخمهای سوارکاران و آسیبهای پوست و زخمهای ناشی از جنگ اختصاص داده است، معلوم می‌شود. نکته جالب این است که تنها موردی که در اغراض الطبیه به چشم پزشکی اشاره دارد، مربوط به زخم پیکان در چشم است. او همچنین پزشک مردم بود و به احوال و شرایط زندگی مردم توجه داشت و به شیوه های نادرست غذایی آنان خرده می‌گرفت و توصیه هایی می‌کرد. جرجانی مردی متدین و یکی از حلقه‌های زنجیر نقل احادیث و عارفی دل سوخته بود. قرائن و دلایل قوی بر تشیع سید وجود دارد و حشر و نشر وی با بزرگان علمای اسلام اعم از سنی و شیعه نشانه سعه صدر و جامع‌نگری اوست که هر کجا کسی را می‌یافت که می‌توانست از او بهره علمی و معرفتی ببرد درنگ نمی‌کرد و بیشترین استفاده معرفتی را از شیخ ابوالقاسم عبدالکریم قشیری می‌نمود. قشیری و شیخ ابوسعید ابوالخیر از پیشگامان عرفان بودند که در خراسان و ماوراالنهر بساط ارشاد گسترده بودند و هرکسی با هر مذهبی که شوقی در دل و شوری در سر داشت از محضر آنها استفاده می‌کرد.
کتاب ذخیره خوارزمشاهی از زمان تالیف به بعد همواره جزو ارکان کتب طبی شمرده می‌شده است و بنا به قولی، هر که می‌خواست در پزشکی ماهر شود می‌بایست یکی از کتابهای سته عشر جالینوس، حاوی محمد بن زکریای رازی، قانون ابن سینا، کتاب المائه ابوسهل مسیحی و ذخیره خوارزمشاهی سید اسمعیل جرجانی را به دقت مطالعه کرده باشد.
جرجانیبعدها به مرو پایتخت سلطان سنجر بن ملکشاه سلجوقیرفت و در همان جا فوت کرد. پزشک گرگانیکه ۹۷ سال عمر کرد بیشتر از دید مشاهدات آزمایشگاهیبه تشخیص بیماریها پرداخته و از این رو علاوه بر ذکر نام او به عنوان پدر علوم آزمایشگاهی، سالروز تولد او ۳۰ فروردین را در ایران روز علوم آزمایشگاهینام نهاده‌اند.
همچنین دانشگاه علوم پزشکیتهران جایزه معتبر پزشک برگزیده خود را به نام حکیم جرجانینامگذاریکرده است.
جرجانی , زندگینامه حکیم جرجانی